DOÇ. DR. TOKER ERGÜDER: E-sigara, en az sigara kadar bağımlılık yapıyor

Sigarayı bırakmak amacıyla kullanılan e-sigaralar ülkemizde yayılmaya başladı. Tütün endüstrisinin özellikle çocukları hedef alarak tütün kullanımına teşvik etmesi de cabası. Dünya Sağlık Örgütü Türkiye Ofisi’nde Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar Program Direktörü, bakanlıklara ve STK’lara tütün kullanımıyla mücadelede teknik destek veren Prof. Dr. Toker Ergüder e-sigaranın ve özellikle ENİS (Elektronik Nikotin İletim Sistemleri)’in zararlarını anlattı.

İçildiğinde dışarıya yapay bir sigara dumanı yayan bir aletle sokaklarda gezen kitle, son zamanlarda hepimizin dikkatini çekmiştir. E-sigara olarak sözlüklere girmiş bu alet, tütün endüstrisinin piyasaya sürdüğü yeni sayılabilecek bir ürün. Sigara bırakmaya yardımcı olduğu gerekçesiyle e-sigara gibi yeni pazarlara açılan sektörde, insanlar arasında kullanımının yaygınlaşması için her türlü pazarlama faaliyetlerinde bulunuluyor. Prof. Dr. Toker Ergüder ile “e-sigara” gerçeğini konuştuk.

Sizi tanıyabilir miyiz?

Ben tıp doktoru, halk sağlığı uzmanıyım. Şu anda Dünya Sağlık Örgütü Türkiye Ofisi’nde Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar Program Direktörü olarak çalışıyorum. Aynı zamanda Sağlık Bilimleri Üniversitesi Gülhane Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı’nda öğretim üyesiyim. Türkiye’deki bulaşıcı olmayan hastalıkların önlenmesi, kontrolü, yönetimi ve tütün kullanımı ile mücadele konusunda Sağlık Bakanlığı’na, STK’lara ve diğer ilgili kuruluşlara teknik destek sağlıyorum. Yeşilay Bilim Kurulu üyesiyim. 2008-2012 yılları arasında Dünya Sağlık Örgütü Türkiye Ofisinde Tütün Kullanımı ile Mücadele Programı sorumlusuydum. Aynı zamanda Türkiye’den Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Bölgesi’ndeki ve diğer bölgelerdeki değişik ülkelere tütün kullanımı ile mücadele konusunda teknik destek sağlıyorum. Uzun yıllar Sağlık Bakanlığı’nda çalıştım. Madde Bağımlılığı Şube Müdürlüğü yaptım ve daha sonra 2006 yılında sadece tütünle mücadeleyle ilgilenmek için Tütün Kontrol Şube Müdürlüğü’nü ve Daire Başkanlığı’nı kurdum ve ondan sonra Dünya Sağlık Örgütü’ne geçtim. 2008’de meclisten geçen Dumansız Hava Sahası Kanunu’na teknik destek verdim. Ulusal Tütün Kontrol Programı’nın hazırlanmasına katkıda bulundum.

Elektronik sigara hakkında biraz bilgi verebilir misiniz?

Elektronik sigara (electronic nicotine delivery systems-ENDS) genellikle propylene glycol ve/veya glyserin (nikotin taşıyıcıları) içerisinde çözülmüş ve çoğunlukla meyve aroması içeren nikotin sıvısını (e-liquid) ısıtarak buharlaştırılması ile meydana gelir. Tüm elektronik sigaralar yüksek derecede bağımlılık yapıcı madde olan nikotin içerir. Elektronik sigaralar en yaygın kullanılanıdır, ancak e-shishas, e-pipes, e-cigars gibi diğer ürünler de vardır. Elektronik Nikotin İletim Sistemleri (ENİS), en yaygın kullanılan elektronik sigara türüdür. ENİS, kullanıcı tarafından solunan bir aerosol üretmek üzere sıklıkla aromalı bir nikotin içeren sıvıyı ısıtan elektronik tütün olmayan nikotin dağıtım sistemleridir. Geleneksel sigaralar, tütünleri yüksek sıcaklıklarda yakarken, o nispeten düşük sıcaklıklarda çalışır ve yanma tütününden ziyade nikotini ısıtır. Sigarayı bırakmak amacıyla kullanılabileceğini gösteren herhangi bir kanıt var mı? Mevcut bilimsel veriler ENİS’in sigara bırakmada etkili olduğu konusunda yetersiz ve belirsizdir, bu da güvenilir çıkarımlar yapmayı zorlaştırmaktadır. Bir popülasyona potansiyel sigara bıraktırma ürünü olarak önerilen ENİS'in rolünü araştırmak için bir dizi incelemeler yapıldı. Yapılan araştırmalarda Ulusal Bilimler Akademisi'nin 2018'de ENİS hakkındaki verileriyle, Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi/ Taraflar Konferansı 7/11 belgesini içeren inceleme sonucuyla tutarlı olduğu görüldü. İnsanların tütünü bırakmalarına yardımcı olduğu bilinen, denenmiş ve test edilmiş nikotin ve nikotin dışı farmakoterapilerin aksine, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) sigarayı bırakma konusunda yardımcı olduğunu desteklememektedir.

Elektronik sigara kullanımı her geçen gün artıyor. Pasif sigara içicisine, özellikle de çocuklara daha az zararlı olduğunu destekleyen bir araştırma var mı?

ENİS, çeşitli önemli patolojik değişikliklere neden olabilecek toksik maddeler içeren aerosoller (buhar) üretir. Bu da sigara içmeyenler, küçükler, ergenler, üreme çağındaki kadınlar ve hamileler için risk demektir. Üçüncü kişiler için de risk oluşturabilir ve kati surette iç mekânlarda kullanılmamalıdır. Bu riski ölçmeye yönelik yeterli kanıt yoktur ve ENİS'in toksik emisyonlarına maruz kalmanın uzun vadeli etkileri bilinmemektedir.

Elektronik veya ısıtılmış sigaraların, geleneksel sigaradan daha az zararlı olduğunu söylemek mümkün mü?

ENİS aerosollerinde toksik maddeler ve kirletici maddeler bulunmaktadır, ancak genellikle geleneksel sigaralardan daha düşük seviyelerdedir. Sağlığı tehdit edecek çok çeşitli özelliklere sahip maddeler içerdiğinden güvenilirliğini genelleştirmek zordur. Şüphesiz zararlıdır ve güvenli değildir.

ENİS, normal sigaralarda bulunmayan hangi zararlı maddeleri içerir?

Artan kanıtlar e-sıvılardaki bileşenlerin potansiyel toksisiteler gösterdiğini öne sürse de çalışmalar nikotinin, çözücülerin veya lezzet maddelerinin sorumlu olup olmadığına göre farklılık göstermektedir; bu yüzden, bu alanda daha fazla araştırma yapılması gerekmektedir. Katkısız ENİS/ENOİS tipik kullanımıyla ortaya çıkan toksik maddelerin sayısı ve seviyesi, ortalama olarak sigara dumanından daha düşüktür ve glisoksal gibi ENİS'e özgü birkaç yeni toksik madde barındırır. Bununla birlikte, toksik maddelerin seviyeleri markalar arasında büyük ölçüde değişebilir ve bazen tütün dumanına göre daha yüksek seviyelere ulaşabilir. Bu, muhtemelen, açık sistem cihazlarında artan uygulama sıcaklıkları ile e-sıvı bileşenlerin artan termal ayrışmasından kaynaklanmaktadır. Kurşun, krom, nikel ve formaldehit dahil çok sayıda metal, normal deneysel kullanım koşullarında, geleneksel sigaraya eşit veya daha büyük konsantrasyonlarda ENİS/ ENİOS aerosol'ünde bulunmuştur.

Sigarayı bırakma yollarından biri olarak e-sigara kullanımını öneren doktorlar var mı?

Günümüzde Dünya Sağlık Örgütü sigara bırakmak isteyenlere ENİS'i önermemekte ve bu kişilerin nikotin ve nikotin olmayan ikame tıbbi tedavileri gibi mevcut kanıtlanmış bırakma yöntemlerini kullanması gerektiğini aktarmaktadır.

Tütün endüstrisinin hedef kitlesi kimler? Çocuklar, gençler ve hiç sigara içmemiş insanlar mı?

Yeni ve ortaya çıkan nikotin ve tütün ürünleri, daha önce hiç tütün ürünü kullanmayan kişiler tarafından çokça tercih edilmektedir. Bu nedenle bu ürünler, özellikle çocuklar ve ergenler arasında bağımlılık riski yüksek olan nikotin kullanıcıları pazarını genişletmede önemli bir rol oynamaktadır. ENİS, lezzet maddeleri ve tanıtım stratejileri kullanılarak gençlere karşı yoğun bir şekilde pazarlanmaktadır. Nikotinin gelişmekte olan beyin üzerindeki zararlı etkilerinin yanı sıra, bağımlılık yaratır ve insanları, özellikle de gençleri, daha zararlı nikotin veya tütün tüketmeye yöneltir. Ayrıca, genç insanlara hitap eden lezzet maddeleri ve marka stratejileri kullanarak, ENİS üretimi ve pazarlamasına dahil olan endüstriler, halk sağlığı çalışmalarına katkıda bulunmak kisvesi altında tüketici tabanlarını genişletmeye yönelik taktikler kullanmaktadır. ENİS'e ile ilişkili spesifik risk seviyesinin henüz kesin olarak tahmin edilememesine rağmen, ENİS şüphesiz zararlıdır ve kesinlikle düzenlenmelidir ve en önemlisi çocuklardan uzak tutulmalıdır.

E-sigaralar kitlesel bağımlılığa neden olabilir mi?

Herhangi bir şekilde nikotin içeren ürünlerin, ENİS dahil, gençler ve hamile kadınlar arasında kullanılması kesinlikle güvenli değildir. Nikotin son derece bağımlılık yapan bir maddedir ve bu ürünler nikotin kullanıcılarının pazarını genişletmede önemli bir rol oynamaktadır. Ek olarak, çoğu kullanıcı "e-sigara" aracılığıyla yasadışı maddeler solur ve bu da Isıtılmış Tütün Ürünleri gibi ürünlere bağımlılığı artırabilir. Elektronik sigara üreten şirketler normal sigara üreten şirketlerden farklı mıdır? Tütün endüstrisi ve ilgili endüstriler uygulanan katı tütün kontrol yasalarını aşma girişiminde e-sigara ENİS gibi alternatif ürünleri, en yaygın ve ısıtılmış tütün ürünleri (HTP'ler) olarak “düşük riskli ürünler” sıfatıyla tanıtmakta ve agresif şekilde pazarlamaktadır. Endüstri ayrıca, Philip Morris International tarafından 12 yıl boyunca bir milyar dolarlık fonla "Dumansız Dünya Vakfı" adında bir truva atını küresel forma sokmuştur. Dünya Sağlık Örgütü, tütün endüstrisinin zararlı ve bağımlılık yapıcı ürünleri kullanmaya yönelten uygulamalarına ve bir nesli kandırmayı amaçlayan yollara karşı dikkatli olmayı öneriyor. ENİS, 30'dan fazla ülkede yasaklanmış ve yaklaşık 80 ülkede düzenleme yoluna gidilmiştir. Sağlığımızı ve gelecek nesillerimizin sağlığını korumak için savaşmaya devam etmeliyiz.

Elektronik sigaralarda kullanılan maddeler kontrol ediliyor mu?

İdeal olarak, ulusal merciler e-sigaradaki maddeleri, örneğin nikotin sınırlarını, e-sıvı içeriğini veya aroma kısıtlamalarını kontrol etmelidir. Ancak, bu durum bir sorun teşkil eder çünkü birçok ülkede e-sigaralar veya “vaping” (dumanlı) ürünler için içeriğini, karışık paketlemeyi, tedarik zincirlerini ve potansiyel olarak yasadışı maddeleri içeren dinamik bir pazar vardır. Kullanıcılar, e-sigara veya e-sıvı çözeltilerinde ne olduğunu bilmeyebilir. Ürünlerin ve maddelerin çoğu üreticiler ya da kullanıcılar tarafından değiştirilebilir. Mağazalardan, çevrimiçi perakendecilerden, gayri resmi kaynaklardan (örneğin arkadaşlar, aile üyeleri) veya “sokaktan” temin edilebilirler. Ürün gruplarının çeşitliliği zaman içinde ve farklı coğrafi ve/veya demografik pazarlara göre gelişmiştir. DSÖ, ulusal kanunlarına ve halk sağlığı hedeflerine uygun olarak ENİS’in/ ENİOS'in imalatı, ithalatı, dağıtımı, sunumu, satışı ve kullanımını yasaklamayı veya kısıtlamayı düşünebileceğini kapsamlı bir düzenleme seçeneği listesini ülkelere sunmuştur.

Diğer ülkelerdeki uygulamalar (ABD, Avrupa ülkeleri, Avrupa Birliği, Uzak Doğu) nasıl?

ENİS yaklaşık 100 ülkede vardır ve 30'dan fazla ülkede yasaklanmıştır. Ülkeler, ürünlerin sınıflandırılma şekline bağlı olarak ENİS'e yönelik bir dizi düzenleyici yaklaşım benimsemektedir. Mevcut durumda, bu ürünlere yönelik düzenleyici hükümler, ülkeden ülkeye farklılık göstermekte ve uyumlaştırılmış bir yaklaşım bulunmamaktadır. FCTC / COP6 kararı ile bildirilen DSÖ rehberi, insan sağlığını en üst düzeyde koruma amacını göz önünde bulundurarak, tütün ürünleri, tıbbi ürünler, tüketici ürünleri ya da uygun görülen diğer kategoriler de dahil olmak üzere ENİS'i (yasaklanmadığı ülkelerde) düzenleme amacıyla ülkelere yönelik tavsiyeler içermektedir. Hali hazırda ülkeler bu ürünleri ENİS, Tüketici Ürünleri, Tütün Ürünleri, Zehirler, Eczacılık Ürünleri, Tütünle İlgili Ürünler, tıbbi ürünler ve tütün taklit eden ve düzenlenme şeklini içeren ürünler dahil olmak üzere sekiz kategoriden birinde sınıflandırmaktadır. Elektronik sigara konusunda ülkeler 3 ayrı uygulama örneği göstermektedir. Birincisi elektronik ve ısıtılmış sigaraların satışını yasaklayan ülkeler. İkincisi elektronik ve ısıtılmış sigaralar ile ilgili yasal düzenleme yapan ülkeler. Örneğin, kapalı alan ve reklam yasakları, vergilendirme, çocuk ve gençlere satış yasağı. Üçüncüsü elektronik ve ısıtılmış sigaraların üretimini, satışını ve ithalatını yasaklayan ülkeler. Şimdiye kadar 33 ülke elektronik sigaraların satışını yasaklamış durumdadır. Bu ülkeler: Arjantin, Bahreyn, Brezilya, Brunei Sultanlığı, Kamboçya, Kore Demokratik Halkları, Etiyopya, Gambiya, Hindistan, İran, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Mauritius, Meksika, Nepal, Umman, Panama, Katar, Suudi Arabistan, Singapur, Sri Lanka, Surinam, İsviçre, Suriye Arap Cumhuriyeti, Tayland, Timor Leste, Türkmenistan, Uganda, Birleşik Arap Emirlikleri, Uruguay, Venezuela, Batı Şeria ve Gazze Şeridi’dir. 72 ülkede elektronik sigaraların kullanımı ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Bu ülkeler: Arjantin, Avustralya, Avusturya, Azerbaycan, Barbados, Belçika, Bulgaristan, Kanada, Şili, Kongo, Kosta Rika, Hırvatistan, Kıbrıs, Çekya, Danimarka, Ekvador, El Salvador, Estonya, Fiji, Finlandiya, Fransa, Gürcistan, Almanya, Yunanistan, Guyana, Honduras, Macaristan, İzlanda, İrlanda, İtalya, Jamaika, Kenya, Kuveyt, Lao Demokratik Halk Cumhuriyeti, Letonya, Lübnan, Litvanya, Lüksemburg, Malezya, Maldivler, Malta, Monako, Nepal, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Palau, Panama, Papua Yeni Gine, Paraguay, Filipinler, Polonya, Portekiz, Kore Cumhuriyeti, Moldova Cumhuriyeti, Romanya, San Marino, Senegal, Sırbistan, Slovakya, Slovenya, İspanya, İsveç, Tacikistan, Tuvalu, Ukrayna, İngiltere, Birleşik Devletler Amerika, Uruguay, Özbekistan’dır. Arjantin, Kuveyt, Lübnan, Nepal, Panama, Uruguay ve Türkiye elektronik sigaraların satışını, üretimini ve ithalatını yasaklamıştır. Panama, Singapur, Suudi Arabistan ve Türkiye ayrıca ısıtılmış sigaraların da satışını, üretimini ve ithalatını yasaklamıştır veya izin vermemektedir.