başka ifadeyle, bireyin davranışlarını belirleyici unsur
olarak çevreyi ve çevrenin bireyle ilişkisini kabul eder
1
. Teori bireyin kendisi ve geniş çevresi ile arasındaki
karmaşık ilişkileri inceler.
Madde kullanımı gibi bir fenomen; ancak birey, aile, okul,
akran grupları, mahalle ve toplumun karşılıklı etkileşimi
incelenerek açıklanabileceği birçok teori ve araştırmalar-
la açıkça ifade edilmektedir. Gençlerin sağlığını korumak
ve davranış sapmalarından uzak tutmak için uygulanan
en etkili önleme yaklaşımı, gençlerin kişisel ve sosyal
varlıklarını güçlendiren ve okul ile toplumsal çevrelerini
geliştiren uygulamalardır. Bu yöntemgençlerin yaşam
tarzlarına doğal bir yollamüdahaleyi mümkün kılmakta
ve şehir hayatının karmaşık yapısı içinde onlara riskli
durumlara direnç göstermeye imkân tanımaktadır.
Önleme Tabanlı Çalışmaların Basamakları
Önleme stratejilerinin sınıflandırılmasında, farklı yak-
laşımlar sunulmakla birlikte en yaygın bilinen yaklaşım
birincil, ikincil ve üçüncül önlemedir. Ancak bu sınıflan-
dırma daha çok tıbbi paradigmalar çerçevesinde ha-
zırlanmıştır. Bu durummadde kullanımsorununa tıbbi
bir sorun olarak bakıldığında süreci açıklama açısından
yararlı olsa da tek başına kapsayıcı bir yaklaşımsunma-
maktadır. İnsan davranışı karmaşık bir yapı vemadde
kullanımı da sosyal bir sorun olarak değerlendirildiğinde
yukarıdaki sınıflama yeterli görülmemektedir.
Bu kapsamda halk sağlığı alanında geliştirilen güncel
önleme modeline göre önleme basamakları; Evrensel
(Universal) Önleme, Seçici (Selective) Önleme ve
Belirlenmiş (Indicative) Önleme şeklinde sıralanmıştır.
Evrensel (Universal) Önleme – Genel
Popülasyonda Müdahale
Evrensel önleme stratejileri, ele aldığı nüfusun gene-
line (yerel toplum, okuldaki öğrenciler, bir merkez-
deki tüm aileler gibi) yönelik olarak yürütülmektedir.
Evrensel önlemenin temel amacı, tüm gerekli bilgi ve
becerilerin hedef kitlelere sunularak insanları mad-
de kullanım riskinden uzak tutmak ya da kullanımı
geciktirmektir. Evrensel önlemeye göre toplumun
madde kullanımına başlama riski herkes için eşittir.
Bu kapsamda risk grubu ayırt etmeksizin hazırlanan
programlar tüm topluma yönelik uygulanır.
2
Ülkelerin önleme politikaları oluşturmalarında ve
bu politikaların etkin bir şekilde uygulanmasında en
önemli basamağı okul programları ile birey ve grup
odaklı önleme çalışmaları oluşturmaktadır. Evrensel
önleme programları kapsamında da okul temelli yürü-
tülen çalışmaların önemli bir yeri bulunmaktadır. Genel
anlamda Avrupa’da yürütülen çalışmalar bilgi vermek
ve farkındalık düzeyini artırmak şeklinde yoğun olarak
kullanılmaktadır. Bu tür çalışmalar madde kullanımının
önlenmesinde etki seviyesi yeterli düzeyde olmadı-
ğından kanıta dayalı çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır.
Bu çerçevede hedef grupların iletişim, sorunla ve stresle
baş etme, duygularını ifade etme, karar verme becerileri
gibi özelliklerinin geliştirmesine ihtiyaç duyulmakta-
dır. Bu çalışmalar kanıta dayalı olarakAvrupa’da bazı
ülkelerde uygulanmakta ve gençler arasındamadde
kullanımıyla baş etmede etkili olduğu yapılan çalışmalar-
da belirtilmektedir
7
. Bu tür programlar sadece gençlere
yönelik değil; aileler için de kullanılmalıdır. Aile odaklı ve
okul odaklı toplumprogramlarının birlikte yürütülmesi
ayrı ayrı yürütülmesinden daha etkili sonuçlar ortaya
koymaktadır. Bu nedenle gencin, aile ve eğitimcinin oldu-
ğu önleme tabanlı programların başarısı da daha fazladır.
Önleme programları tekrarlanabilir ve uzun soluklu
çalışmalardan oluşmalıdır. Uzun soluklu tekrarlanabilir
bilgilendirmeler ve eğitimler amaçlanan önleme he-
define ulaşmayı kolaylaştırır. Araştırmalar, ortaokulda
başlayıp lisede devam etmeyen önleme programları-
nın istenilen etkinliği oluşturamadığını göstermiştir.
Seçici (Selective) Önleme – Riskli Gruplara
Müdahale
Seçici önleme, madde kullanımı ya da bağımlılık riskinin
oluşabileceği gruplara yönelik gerçekleştirilir. Bulundu-
ğu etnik veya sosyal sınıf, yaşadığı bölgeden dolayı risk
altında olan kişilere yönelik uygulanan önleme çalışma-
larıdır. Yapılan çalışmalarda özellikle sosyal dışlanmanın
olduğu gruplarda (genç suçlular, okulu bırakanlar, okul-
dan kaçanlar, akademik başarısı düşük olanlar, okulda
disiplin sorunu yaşayanlar, evsiz olanlar gibi) madde
kullanım riskinin de arttığını göstermektedir
2
.
Toplumdaki alt gruplar (romanlar, göçmenler vb.), risk
altında olan gruplar (mahallede ya da ailedemad-
de kullanan bir bireyin olması gibi) belirli bölgeler ve
popülâsyonların (belirli yaş, cinsiyet veyamahalle-
lerde yaşayanlar gibi) dikkate alınması seçici önleme
içerisinde değerlendirilmektedir. Aslında bu tür gruplara
odaklanmanın en önemli avantajı; zaten birçok yerde ve
şartta tespit edilebilir ve tanımlanmış olmasıdır. Ancak
Risk faktörlerinin olduğu yerde koruyucu faktörlerin
varlığı kişininmadde kullanımı ya da artışı ihtimalini
azaltabilir.
DOSYA
yesilay.org.tr
26
YESiLAY
•
HAZiRAN
2014
