Elektronik Sigara Gerçeği! Çocuklar ve Gençler Yalanlarla Kandırılıyor

Elektronik sigara kullanımı son yıllarda küresel bir salgına dönüşmüş durumda. Varlığını gelecek asırlara taşımak isteyen tütün endüstrisi, bu tehlikeli ürünün, “sağlığa daha az zararlı” ve “sigarayı bırakmaya yardımcı” olduğu yalanlarıyla pazarlama ve reklam faaliyetleri yürütüyor. Uzmanlar ise elektronik sigaranın en az sigara kadar sağlığa zararlı olduğunu belirtiyor ve elektronik sigara kullanıcılarının zamanla ikili kullanıma geçerek hem sigara içen hem de elektronik sigara kullanan ya da sigara ile elektronik sigara arasında gidip gelen kişilere dönüşmesi tehlikesini vurguluyor.

Elektronik sigara, sigara kullanımının önemli ölçüde kontrol altına alındığı ülkelerde sigara salgınını yeniden yeşertmek, sigara kullanım oranlarının henüz düşürülemediği ülkelerde ise salgını büyütmek amaçlarıyla pazarlanıyor. Küresel tütün endüstrisi, elektronik sigara ve diğer sözde “yeni nesil ürünlerle” ürün çeşitliliğini artırmak ve varlığını gelecek asırlara taşımak istiyor. Bu planın gereği olarak yasal veya yasal olmayan yollarla dünya genelinde büyük ve yanıltıcı reklam kampanyaları düzenleyerek elektronik sigaralar satışa sunuluyor. Günümüzde dünyada 1,3 milyar sigara kullanıcısı bulunuyor. Bunların neredeyse yüzde 95’i sigara içerken, geriye kalan yüzde 5’lik kısım ise nargile, elektronik sigara ve ısıtılmış sigara kullanımına yönelmiş durumda. Ayrıca güncel veriler elektronik sigara kullanım oranında ciddi bir artış olduğunu açıkça ortaya koyuyor. Buna karşılık Türkiye ve birçok ülkede sigara bağımlılığını azaltmak ve tütün endüstrinin tehlikeli girişimlerini önlemek için büyük bir mücadele de sürüyor.

TÜTÜN ENDÜSTRİSİNİN SİNSİ TAKTİKLERİ
Tütün endüstrisi elektronik ve ısıtılmış sigaraların yasal hâle gelmesi için “Dumansız Dünya” isimli bir vakıf kurdu. Bu vakıf aracılığıyla özellikle çocuk ve gençleri elektronik sigara ile buluşturmak için çalışmalar yapılıyor ve çeşitli pazarlama teknikleri kullanılıyor. Öyle ki tütün endüstrisi bu vakıf aracılığıyla her yıl yaklaşık 80 milyar dolarlık yatırım yaparak elektronik sigaranın yaygınlaşması için büyük çaba gösteriyor. Dumansız Dünya Vakfı, çeşitli ülkelerde farklı vakıflara para aktararak araştırmalar yaptırıyor ve elektronik sigaranın “sigarayı bırakmaya yardımcı, çevre dostu, sigara ve diğer tütün ürünlerine göre sağlığa daha az zararlı” olduğu şeklinde yanlış bir algı oluşturmaya çalışıyor. Ancak yapılan araştırmalar; elektronik sigaranın, sigara ve diğer tütün ürünleri kadar insan sağlığına zarar verdiğini, sigarayı bırakmaya yardımcı olmadığını, aksine bağımlılık yaptığını ve çevre dostu olmadığını gösteriyor. Uzmanlar, elektronik sigara kullananların büyük bir oranda ikili kullanıma geçtiklerini, hem sigara içen hem de elektronik sigara kullanan ya da sigara ile elektronik sigara arasında gidip gelen kişilere dönüştüğünü ifade ediyorlar. Yeşilay’ın 30 Mayıs 2023’te düzenlediği “Yeni Geliştirilen Tütün ve Nikotin Ürünleri ile Tütün Kontrolü” konulu sempozyumda konuşan Amerika Birleşik Devletleri'nden Prof. Dr. Standon Glantz bu görüşlere tepki göstermiş, elektronik sigaranın sigara bırakma tedavilerinde kullanılmasını “çılgınlık” olarak nitelemişti.

ÇOCUK VE GENÇLERİN KULLANMASI İÇİN GELİŞTİRİLEN BİR ÜRÜN
Elektronik sigara ilk kez 2004 yılında Çin’de ortaya çıktı. 2006 yılında Amerika ve Avrupa pazarlarında satışına başlandı. 2012 yılında ise tütün endüstrisinin devleri bağımsız elektronik sigara şirketlerini satın almaya başladı. 2014 yılında ise bu yeni ve tehlikeli ürünün sigarayı bıraktırma aracı olarak reklamları yapılmaya başlandı. Böylece, elektronik sigaranın kullanımı geniş kitlelere yayıldı. Elektronik sigara bugünkü özelliklerine ise 2010 sonrası ABD’deki ürün geliştirme çalışmalarıyla ulaştı. Elektronik sigaralardaki bu değişim, nikotin alımını en etkili biçimde sağlayabilme, çocukları ve gençleri etkileyebilme ve onları nikotin salgınına çekebilme doğrultusunda gerçekleşti. İçeriğinde pek çok zararlı kimyasal barındıran elektronik sigaraları daha cazip hâle getirebilmek için şirketler, bir yandan özel tasarımlar yaparken diğer yandan da elektronik sigara sıvısına tatlandırıcı maddeler katarak aromasını çeşitlendirdi.

AROMALAR BAĞIMLILIĞA TEŞVİK EDİYOR
Elektronik sigara; batarya, nikotinden oluşan solüsyonu barındıran hazne, atomizer ve ağızlıktan oluşuyor. Sıvı solüsyon ısıtılarak buhara dönüştürülüyor ve kullanıcı da bu buharı içine çekiyor. ABD Halk Sağlığı Servisi raporuna göre elektronik sigaralarda kullanılan sıvının içinde çoğu meyveli ve şekerli olmak üzere yaklaşık 7 bin 700 çeşit aroma bulunuyor. Tatlı aromaların özellikle gençler arasında nikotin bağımlılığını teşvik edebileceği ve böylece konvansiyonel tütün ürünlerinin kullanımına yol açabileceği yönünde halk sağlığı konusunda yaygın bir endişe öne çıkıyor. Öte yandan ABD Halk Sağlığı Servisi raporunda 2010 ve 2014 yılları arasında ABD’de zehir araştırma merkezlerine elektronik sigara maruziyeti ile gelen vakaların sayısında ciddi bir artış gözlemlendiği de belirtiliyor.

ZATÜRREDEN KANSERE BİRÇOK HASTALIĞA SEBEP OLUYOR
Uzmanlar, elektronik sigaranın çok maddeli ve çok zararlı bir hava karışımını akciğerlerin hava keseciklerine gönderdiğini ve durumun bazı kişilerde, özellikle çocuklarda ve gençlerde, kısa sürede dahi zatürreye yol açabildiğinin bilindiğini, buharındaki maddelerin hücre DNA’sına zarar verdiğini, kanser yapıcı ve iltihap oluşturucu özellikleri olduğunu bildiriyor. ABD Halk Sağlığı Servisi raporunda elektronik sigaranın zararları şu şekilde sıralanıyor:

• Nikotin, aroma verici, kimyasal ve diğer parçacıklar vücutta akut etkiler oluşturuyor ve nikotin bağımlılığı ortaya çıkıyor.
• Beynin bilişsel gelişiminde nikotin kullanımına bağlı olarak olumsuz etkiler ortaya çıkıyor.
• Sigaraların kullanımına da zemin hazırlıyor ve ikisinin birlikte kullanımı sık görülüyor.
• Yasa dışı madde kullanımının önünü açıyor.
• Psikososyal sağlık üzerinde etkisi var, özellikle gençlerde komorbid psikiyatrik hastalıklar görülüyor.
• Nikotin doz aşımına sebep olabiliyor, elektronik aksamda ise batarya patlaması gibi sorunlar oluşabiliyor.

KÜRESEL BİR SALGINA DÖNÜŞTÜ
Günümüzde elektronik sigara kullanımı küresel bir salgın düzeyine çıkmış durumda. Son yapılan araştırmalara göre, elektronik sigaraları serbest hâle getiren ülkelerde çocuk ve gençlerde elektronik sigara kullanımında inanılmaz bir artış görülmeye başlandı. ABD’de lise öğrencilerinde 2011’de yüzde 1,5 düzeyinde olan “son bir ayda en az bir kez elektronik sigara içme” oranı 2017’de yüzde 12, 2018’de yüzde 21, 2019’da yüzde 27,5 olarak saptandı. ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri 2021 Ulusal Gençlik Tütün Araştırması’na göre, COVID-19 pandemisi nedeniyle birçok okul kapalı olmasına rağmen, 2021 yılının ilk yarısında iki milyondan fazla ABD’li çocuk elektronik sigara kullandı. Öte yandan ABD’de elektronik sigara cihazları, esrar (mariuhana) kullanımında da yaygın olarak devreye girerek lise öğrencilerinde esrar kullanımının en yüksek düzeye çıkmasına neden oldu. Avrupa ülkelerinde ise 11-17 yaş grubu gençlerde yapılan araştırmalar elektronik sigara salgınının endişe verici düzeye çıktığını gösteriyor. Polonya, Ukrayna ve İtalya elektronik sigara kullanım oranlarının en yüksek olduğu ülkeler olarak öne çıkıyor. Bu ülkelerde yapılan araştırmalarda elektronik sigara kullanım oranları yaklaşık olarak erkeklerde yüzde 20 ila 30, kızlarda ise yüzde 13 ila 22 oranında ölçülmüş.

AVUSTRALYA’DA SİGARA KULLANIMINI GEÇTİ
Sigara bağımlılığının OECD ülkeleri arasında en düşük seviyelerde seyrettiği Avustralya’da ise 18-24 yaş arasında elektronik sigara kullanımında büyük artış olduğu istatistiklere yansıyor. Resmi rakamlara göre, nüfusun yüzde 12’sinden daha azı günlük olarak sigara tükettiği Avustralya’da, 14-17 yaş arası gençlerin yaklaşık yüzde 15’i elektronik sigara kullanıyor. Bu oranları düşürmek için 1 Ocak 2024 itibariyle ülkeye tek kullanımlık elektronik sigaraların girişi yasaklandı. Öte yandan 2024’ün ilerleyen aylarında, ithalat yasağının bu tür ürünlerin de ülkedeki üretim ve satışını kapsayacağı açıklandı.

DSÖ RAPORU ÖNEMLİ VERİLER SUNUYOR
Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) 2021 tarihli “Küresel Tütün Epidemisi Hakkındaki Yeni ve Yükselmekte Olan Ürünlere Dair” başlıklı raporu, ilk kez elektronik nikotin dağıtım sistemlerine ilişkin verileri içeriyor ve toplam 111 ülkenin bu ürünlerin kullanımını bir şekilde düzenlediğini ortaya koyuyor. Bu rapora göre, söz konusu ülkelerden 2,4 milyar insanı kapsayan 32’si, elektronik nikotin dağıtım sistemi ürünlerinin satışını yasaklarken; 3,2 milyar insanı kapsayan 79 ülke bu ürünleri düzenleyen bir veya daha fazla yasal önlemi kısmen veya tamamen kabul ediyor.

Elektronik nikotin dağıtım sistemi ürünlerinin satışını yasaklayan ülkelerden 18’inin orta gelirli ülkeler, dokuzunun yüksek gelirli ülkeler ve geri kalan beşinin düşük gelirli ülkeler olduğu görülüyor. 79 ülke tarafından alınan mevcut düzenleyici önlemlerin, elektronik nikotin dağıtım sistemi ürünlerine karşı ortak bir yaklaşım sergilemekten uzak olması dikkat çekerken, 84 ülkede hâlen elektronik nikotin dağıtım sistemi ürünlerini ele alan herhangi bir yasak veya düzenlemenin bulunmadığı da bir gerçek. Bu durum ise ilgili ülkeleri, tütün ve ilgili endüstrilerin faaliyetlerine karşı savunmasız bırakıyor. Elektronik nikotin dağıtım sistemi ürünlerinin, tütün ürünü kullanımının yasak olduğu halka açık yerlerde kullanılması ise, bu yerlerde tütün ürünü kullanımının normalleşmesi kaygısını da beraberinde getiriyor. Buna rağmen, yalnızca 30 ülke elektronik nikotin dağıtım sistemi ürünlerinin tüm kapalı kamusal alanlarda, iş yerlerinde ve toplu taşıma araçlarında kullanımını tamamen yasaklamış durumda. Yalnızca sekiz ülkede ise, elektronik nikotin dağıtım sistemi ürünlerinin ambalajlarında büyük grafik sağlık uyarılarının görünmesi zorunlu kılınmış.

22 ülkenin elektronik nikotin dağıtım sistemi ürünlerinin cihazlarının, e-likitlerin veya her ikisinin reklamını, tanıtımını ve sponsorluğunu tamamen yasakladığı; fakat sadece 15 ülkenin her ikisinde de reklam, sponsorluk ve promosyon yasaklarını kabul ettiği görülüyor.

“ACİL EYLEM” ÇAĞRISI
2023’ün son günlerinde elektronik sigara kullanımına ilişkin yeni bir rapor yayımlayan DSÖ acil eylem çağrısında bulundu. Elektronik sigaranın toplum sağlığına etkilerine ilişkin endişe verici kanıtlar ortaya çıktığına dikkat çekilen raporda, elektronik sigaranın piyasada bulunmasına ve gençlere pazarlanmasına “ısrarlı şekilde” izin verildiği belirtildi. Raporda, “Çocukları ve sigara içmeyenleri korumanın yanı sıra, toplum sağlığına zararları en aza indirmek amacıyla elektronik sigara kullanımının kontrol altına alınması için acil eyleme geçilmesi gerekiyor” ifadesi kullanıldı.

DSÖ’nün faaliyet gösterdiği tüm bölgelerde 13-15 yaşlarındaki çocukların, yetişkinlere göre daha yüksek oranlarda elektronik sigara kullandığına dikkat çekilen raporda, “Kanada’da 16-19 yaşlarındaki gençler arasında elektronik sigara kullanım oranları 2017-2022 yıllarında iki katına çıktı. İngiltere’de genç kullanıcı sayısı son üç yılda üç katına çıktı” ifadesi yer aldı. Raporda, elektronik sigara kullanımını önlemek ve nikotin bağımlılığıyla mücadele etmek için tütün kontrolüne kapsamlı yaklaşımın yanı sıra acil önlemler alınması gerektiğinin de altı çizildi.

ÜLKEMİZDE SATIŞI YASAK
Elektronik sigara, ülkemizde 4207 Sayılı Kanun gereği tütün ürünü sayılıyor ve tanımlanan belirli alanlarda kullanım yasağı kapsamına giriyor. Tütün ürünü sayıldığı için elektronik sigara, tütün ürünleri reklam yasağı kapsamında. Yine 4207 Sayılı Kanun gereği bir tütün ürünü sayıldığı için internet gibi elektronik ortamlarda satılamaz ve kargo ile taşınamaz. 2008 yılında T.C. Sağlık Bakanlığının aldığı bir kararla içerdiği yüksek nikotin miktarları nedeniyle elektronik sigara kartuşları ilaç, cihazları tıbbi cihaz olarak değerlendirildi, bu nedenle serbest ticarete konu olamayacakları hükmüne varıldı. 2020 yılında çıkarılan bir Cumhurbaşkanlığı Kararı ile elektronik sigara ve tüketiminde kullanılan cihazlar, yedek parça ve solüsyonlar ithalat yasağı kapsamına alındı. Bu karara dayalı olarak çıkarılan bir T.C. Ticaret Bakanlığı Genelgesi ile “Yurt dışından gelen yolcuların üzerinde bulunan 30 ml’yi aşmamak üzere kartuş veya solüsyon veya 10 adede kadar tek kullanımlık elektronik sigara ile sınırlı” bir giriş izni tanımlandı.

Kanun ve yönetmeliklerle getirilen yasak ve kısıtlamalara rağmen Türkiye’de internet ve diğer kaçak yollarla maalesef elektronik sigara satışı gerçekleşiyor. Bu satışların miktarı, kullanıcı sayısı ve kullanım oranları ile ilgili sınırlı verilere sahibiz. Son birkaç yıl içinde İstanbul’da biri aile hekimleri diğeri bir eğitim hastanesinin hemşireleri arasında yapılan iki çalışmada, elektronik sigara kullanma oranı, sırayla, yüzde 1,1 ve yüzde 1,9 olarak bulunmuş. Elektronik sigarayı denemiş olanların oranı ise her iki çalışmada da yüzde 13 olarak bildirilmiş. Üniversite öğrencilerinde yapılmış iki çalışmada son bir ayda kullanma oranının yüzde 3 civarında olduğu ortaya çıkmış.