Prof. Dr. Hakan Coşkunol: “Egzersiz, beynin ödül sistemini değiştirir”

Psikiyatri Uzmanı ve Yeşilay Bilim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Hakan Coşkunol ile sporun bağımlılıklar konusundaki önleyici ve tedavi edici yönünü konuştuk. Prof. Dr. Coşkunol’a göre düzenli egzersiz yapan hastalarda ilaç tedavileri daha erken dönemde etkili oluyor, nüks riski azalıyor.  

Sporun sağlıklı yaşama etkileri nelerdir? Düzenli egzersiz yapmanın fiziksel ve zihinsel olarak ne gibi olumlu etkileri vardır?

Spor ve fiziksel aktivite uzun zamandır zihinsel, fiziksel ve sosyal anlamda iyileştirici bir araç olarak kullanılıyor. Hareketsizlik; kalp damar hastalıkları, kanser, şeker hastalığı ve aşırı kilo alma gibi yaşam tarzıyla ilişkili çok sayıda hastalıkta önemli bir risk faktörü oluşturuyor. Toplum ruh sağlığı için de önemli olan sağlık odaklı spor projelerinin genel amaçları şu şekilde açıklanabilir:
- Hareketsizlikle mücadele etmek için çocuklar, gençler ve yetişkinler arasında sağlıklı yaşam tarzı seçimlerinin geliştirilmesi,
- Sporun, gelişmekte olan ülkelerde bulaşıcı hastalıklar konusunda farkındalığı artırmak için bir araç olarak kullanılması; örneğin, sporcular ve spor müsabakaları tarafından desteklenen yerel veya ulusal sağlık kampanyaları aracılığıyla,
- Sporun, risk altında olan gruplara hayati sağlık bilgilerini iletmek için öğretici bir araç olarak kullanılması,
- Sporun büyük ölçekli sağlık kampanyalarının bir parçası olarak ulaşılması zor grupları harekete geçirmek için kullanılması,
- Sporun, bağımlılık, depresyon ve stresle ilişkili bozukluklar başta olmak üzere zihinsel sağlık hedeflerine ulaşılmasına katkıda bulunması.

Fiziksel aktivitenin bireysel ve toplumsal faydaları hakkında neler söylenebilir?

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), “Sağlık hizmetini almak için başvuran her dört hastadan birinde en az bir zihinsel, nörolojik veya davranışsal bozukluk olduğunu, ancak bu bozuklukların çoğunun teşhis veya tedavi edilmediğini” belirtmiştir. Bir dizi çalışma, egzersizin psikolojik bozuklukları ele almada tedavi edici bir rol oynayabileceğini göstermiştir. Çalışmalar ayrıca egzersizin depresyon üzerinde olumlu bir etkiye sahip olduğunu da göstermektedir. Vücut algısı da dâhil olmak üzere fiziksel öz değer ve fiziksel öz algı, iyileştirilmiş öz saygı ile ilişkilendirilmiştir. Fiziksel aktivitenin sağlık yararlarına ilişkin kanıtlar ağırlıklı olarak fizyolojik, bilişsel ve duygusal yararlar gibi kişiye özgü faktörlere odaklanır; ancak sporun ve fiziksel aktivitenin kişilerarası ve toplumsal yararları da göz ardı edilmemelidir.

FİZİKSEL AKTİVİTE VE BAĞIMLILIKLAR ARASINDAKİ İLİŞKİ

Bağımlılık riskini önlemede egzersizin rolü nedir? Düzenli fiziksel aktivite, bağımlılığı önlemede ne gibi koruyucu ve önleyici etkilere sahip?

Fiziksel aktivite, istek ve dürtülerde azalma, olumlu hissetmede artış, alkol ve madde kullanımıyla ilgili olan ve eş zamanlı görülebilecek depresyon ve anksiyetede kronik iyileşme oluşmasını sağlar. Bu psikolojik mekanizmalar aracılığıyla alkol ve/veya madde kullanımı azalır veya hiç olmaz. Davranışsal perspektiften bakıldığında, egzersiz madde isteklerini azaltır ve nüksetmeyi tetikleyen olaylardan kaçınmaya yardımcı olabilir ve dikkat dağıtıcı, güvenli ve ödüllendirici deneyimler sağlayan yeni sağlıklı ortamlara girmeyi sağlayabilir.

Özel olarak yapılandırılmış fiziksel aktivitelere katılım, madde kullanım bozukluklarının üstesinden gelmenin önemli bir parçasıdır. Bazı fiziksel aktiviteler, anlamlı rutin uğraşlar, kişinin kendi üstünde kontrol mekanizması oluşturma ve kişisel inisiyatifini sağlıklı yönde kullanma becerisini geliştirmesi yoluyla kişiye kimlik dönüşümü şansı sunabilir. Fizyolojik açıdan, egzersizle ilişkili nörobiyolojik değişikliklerin,  kokain, morfin, nikotin ve alkol tüketimini belirgin olarak azalttığına dair tutarlı kanıtlar vardır.

“EGZERSİZİ BAĞIMLILIKTAN KURTULMA PROGRAMLARINA DÂHİL ETMEK ÇOK ANLAMLIDIR”

Bağımlılıkla mücadelede birçok tedavi yöntemi uygulanıyor. Madde bağımlılığı tedavisinde kullanılan egzersiz yaklaşımları nelerdir?

Önerilen egzersiz programları çeşitlilik gösterir ancak genellikle haftada üç kez hafif koşu, ağırlık çalışması, yürüyüş, yoga ve bisiklete binme şeklindedir. Düzenli olarak egzersiz yapan hastalarda ilaç tedavileri daha erken dönemde etkili olurken nüks daha az olmaktadır, ancak egzersiz yapmayan hastalar tedavide daha olumsuz sonuçlar alabiliyorlar.

Egzersiz zamanla bağımlılığa da neden olan depresyon ve kaygıyı azaltıyor. Egzersiz ayrıca, uyuşturucu kullanımından zarar gören beynin onarılmasına da yardımcı oluyor. Kokain, metamfetamin ve alkol gibi uyuşturucuların aşırı kullanımı beyin hücrelerine ciddi zarar veriyor ve yeni sinir hücreleri (nöronlar) oluşturma süreci olan nörogenezi azaltıyor, buna karşın egzersiz nörogenezi ve mevcut nöronların sağlığını da iyileştiriyor. Ancak egzersizin bana göre en ilginç sonucu, zevk aldığımız, istediğimiz ve peşinden gittiğimiz şeylerle ilgili beynin ödül sistemini değiştirmesidir. Çoğu uyuşturucu madde kullanımı, ödül işlemede rol oynayan bir nörotransmitter olan dopaminin üretimini ve alımını yoğunlaştırır. Sonuç olarak, uyuşturucu bağımlıları kendilerini daha “iyi” hissederler. Ancak egzersiz, beyindeki dopamin sinyallerini manipüle ederek egzersizi uyuşturucu kullanımından daha keyifli hâle getirir. Bağımlılıktan kurtulmak için ideal egzersiz türü ve miktarı hâlâ araştırma konusudur ancak, egzersizi bağımlılıktan kurtulma programlarına dâhil etmek çok anlamlıdır.

Spor ve sağlıklı yaşamın, bağımlılıklara karşı farkındalık oluşturmadaki rolü nedir?

Spor yoluyla çeşitli tutumların ve sosyal becerilerin (öz saygının artması, hedef belirleme, duyguların ifadesi gibi) geliştirilebilmesi mümkündür. Bazı potansiyel faydaları kanıtlanmamış olmasına karşın sporun; stresin azalması, akademik performansın artması ve aile ilişkilerinin iyileşmesi gibi durumlarda madde bağımlılığına karşı koruyucu faktör olduğu gösterilmiştir. Bu nedenle spor gençler arasında madde kullanım sorunlarını önlemek için kullanılabilir.

Bir sporu veya daha iyisi bir dizi sporu, madde kullanım sorunlarını önlemek için bir seçenek olarak kullanmanın birkaç yolu var. Bunun için uygun ruhla spor yapılmalı, madde kullanımı ile ilgili bilgi ve yaşam becerileri eğitimi beraberinde verilmeli ve bireyin toplumsal koşulları iyileştirilmelidir.

Bağımlıklarla mücadelede spor nasıl fayda sağlıyor?
Spor bağımlılık tedavisine katıldığında sporun ruhu da beraberinde verilmeye çalışılmalıdır. Önemli konulardan birisi her zaman kurallar içinde kalmaya çalışmak ve oyunu/sporu da bu şekilde yapmaktır. Bu bir öz disiplin oluşturulmasına yardımcı olacaktır. Öfke kontrolünü sağlamaya çalışmak duygu kontrolü ile beceri geliştirmekte yardımcıdır. Olumlu düşünmeye çalışmak ve rakiple yapılan sporlarda da iyi yönde tezahürat yapmak prensibi oluşturulmalıdır. Bunun temelinde ise başkalarına karşı saygılı olmak geliştirilmelidir. Bu durum aynı zamanda organizasyona, mala ve çevreye karşı saygıyı, spora karşı saygıyı ve en önemlisi bunlarla birlikte gelişebilecek bireyin kendisine karşı saygısını olumlu yönde etkileyecektir.

İyileşme için doğru sporu seçmek önemlidir. Birey, ilgi alanlarına ve yeteneklerine uygun spor ve aktivitelerde bulunmalıdır. Futbol, ​​basketbol, ​​voleybol veya iş birliği ve sosyal etkileşimi vurgulayan diğer sporlar takım sporlarıdır. Bireysel sporlar; yüzme, koşu, yoga veya kuvvet antrenmanı, odaklanmış kişisel gelişim fırsatları sunar. Açık hava aktiviteleri yürüyüş, dağcılık veya kano, egzersizin faydalarını doğanın iyileştirici gücüyle birleştirir. Zihin-beden uygulamaları; yoga, tai chi, fiziksel egzersizi farkındalık teknikleriyle birleştirerek stresi azaltmayı ve duygusal düzenlemeyi teşvik eder.

EGZERSİZ BAĞIMLILIĞINA DİKKAT!

Spor ve egzersiz bağımlılıkla mücadelede etkili bir yöntemken, davranışsal bağımlılık türlerinden birinin de egzersiz bağımlılığı olduğu biliniyor. Bu durumda nasıl bir yol izlenmeli?
Egzersiz bağımlılığının belirtileri her yaşta çok benzerdir. Bu, kişi egzersizi azalttığında veya bıraktığında artan kaygı, sinirlilik veya huzursuzluktur. Bazı kişiler mevcut egzersiz rutinlerine karşı bir "tolerans" oluşturduktan sonra fiziksel aktivitelerini artırabilirler. Örneğin, spor salonuna daha fazla zaman veya enerji ayırabilirler ve bu da yaşam sorumluluklarını veya sosyal yükümlülüklerini yerine getirme yeteneklerini engelleyebilir. Davranışları zamanla fiziksel, psikolojik ve kişilerarası sorunlara yol açabilir.

Egzersiz bağımlılığının belirtileri çok çeşitlidir: Bir egzersizi kaçırdıktan sonra sinirlilik, kaygı veya depresyon hâli, hasta, yaralı veya bitkinken egzersiz yapmaya çalışmak, egzersizlerin ilişkilerin yerini alması, egzersizleri sürekli uzatmak, egzersizin oyun ve eğlence unsurunu kaybetmesi, egzersiz için zaman yaratmak için hayatın diğer alanlarındaki aktivitelerin azaltılması, olumsuz sosyal sonuçlar ve tıbbi önerilere rağmen egzersiz yapmak, ilişkilerde veya işte spor nedeniyle sorunlar yaşamak.

Spor yaşantısı bir kaçınma aracı olabileceğinden kaygı ve mutsuzluk arttıkça spor bağımlılığı da yoğunlaşmakta ve başka ruhsal bozuklukların da ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu durumda psikoterapi ve ilaç tedavileri bireye yardımcı olacaktır.