Sosyal Hizmet, Tedavinin En Önemli Yapı Taşlarından Bir Tanesi

Sosyal hizmet uzmanları bağımlılık alanında bireylerin karşılanmayan ihtiyaçlarının saptanması ve çözümünde aktif rol oynuyorlar ve bu faaliyetleriyle tedavi ve rehabilitasyon sürecine önemli katkıda bulunuyorlar. Yeşilay Danışmanlık Merkezi Müdürü Fırat İşler ile alkol ve diğer bağımlılık türlerinin tedavisinde sosyal hizmet uygulamalarının önemini ve konunun detaylarını konuştuk.
 
12 yaş ve üzerinde, alkol, tütün, madde, kumar ve internet bağımlılığı konusunda destek almak isteyen veya ayaktan müdahale hizmetinden yararlanmak isteyen danışanlara ve ailelerine psikolojik danışmanlık hizmeti veren Yeşilay Danışmanlık Merkezleri, Türkiye ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde yer alan 107 şubesiyle bağımlılık sorununa muıltidisipliner bir yaklaşımla eğiliyor. Yeşilay Danışmanlık Merkezleri Müdürü Fırat İşler, tedavi ve rehabilitasyon sürecinin önemli bir boyutunu oluşturan sosyal hizmet uygulamaları hakkındaki sorularımızı yanıtladı.
 
Sosyal hizmet kavramının tanımını yapabilir misiniz? Bağımlılıklar konusunda sosyal hizmetin önemi ve anlamı nedir? Sosyal hizmet sistemi neyi hedefliyor?
Uluslararası Sosyal Hizmet Uzmanları Federasyonu sosyal hizmet mesleğini, “Sosyal değişimi, insan ilişkilerinde sorun çözmeyi ve insanların esenliğini artırmak için, güçlendirilmelerini özgürlüklerini destekler. İnsanların çevreleri ile etkileşimlerinde insan davranışları ve sosyal sistem teorilerini, sosyal hizmet müdahalelerini kullanır. İnsan hakları ve sosyal adalet prensipleri sosyal hizmette esastır.’’ şeklinde tanımlıyor.
Bu bağlamda sosyal hizmet uzmanlarının, bireylerin ve toplumun iyilik hâlini artırmak amacıyla çeşitli müdahaleler geliştirerek uyguladıkları söylenebilir. Sosyal hizmet mesleğinin müdahaleleri mikro, mezzo ve makro düzeyler olmak üzere üç düzeyden oluşuyor. Mikro düzeyin odağında birey var ve müdahaleler birey için hazırlanarak uygulanıyor. Bireyin kendisine ya da ailesine verilen danışmanlık hizmetleri buna örnek olarak verilebilir. Mezzo düzey, bireyin çevresinde bulunan küçük gruplar ile yapılan çalışmalar olarak özetlenebilir. Örneğin; gruplara yönelik eğitimler düzenlenmesi olarak örneklendirilebilir. Son olarak ise makro düzey, geniş kitleleri hedef alan politikalar geliştirilmesine etki ederek toplum genelinde farkındalık geliştirmeyi amaçlayan müdahaleleri tanımlar.

Sosyal hizmet mesleği; az önce belirttiğimiz üzere, ‘’iyilik hâli’’ni artırmak amacıyla toplumun çeşitli gruplarıyla temas kurarak çalışma alanlarını oluşturmaktadır. Bu anlamda; aileler, kadınlar, çocuklar, engelliler, yaşlılar, gençler, kronik hastalar, mülteciler, LGBTİ+’ler, bağımlılar, yoksullar gibi “dezavantajlı” olarak tanımlanan toplumun her grubuna yönelik çeşitli müdahaleler gerçekleştirmektedir. Pek tabii sosyal hizmet uzmanları bu çalışmaları gerçekleştirirken birçok farklı rol ve işlevden yararlanırlar. Bu bağlamda planlanan müdahalenin niteliğine göre bağlantı kurucu, savunucu, öğretici, danışmanlık, vaka yöneticisi gibi rollerden söz edilebilir.
Bağımlılık içerisinde biyolojik, psikolojik ve sosyal unsurları barındıran toplumsal bir sorundur. Bu sorunun çok boyutlu olması, çözüme yönelik atılan tekil adımların başarılı olmasını zorlaştırır. Bu sebeple bağımlılık alanına dair kalıcı çözümler geliştirmenin yolu multidisipliner çalışma alanlarının artırılmasından geçiyor. Bu multidisipliner çalışmalar içerisinde bulunan uzmanlar, bireye, bireyin çevresine, bireyin içinde bulunduğu sistemin yapısına odaklanmalı ve bütüncül bir iyileşmeyi planlamalıdır. Sosyal hizmet uzmanları da bu multidisipliner çalışmalar içerisinde bütüncül iyileşme için oldukça önemli roller üstleniyorlar.
 
Alkol kullanım bozukluğu tedavisinde sosyal hizmet müdahaleleri neleri içeriyor?
Alkol kullanım bozukluğunun hem birçok farklı risk faktörü hem de koruyucu pek çok faktörün karşılıklı olarak birbirini etkilemesiyle ortaya çıktığı söylenebilir. Alkol kullanım bozukluğunda kişinin kullanımdan uzaklaşması hedeflenirken bir yandan sosyal koşullarının, yaşantısının da ele alınarak bu alanlarda da iyileşmenin amaçlanması gerekir. Çünkü örneğin kullanım riskinin bulunduğu bir çevrede yaşamaya devam eden birey, tıbbi tedavi alıyor olsa da, uzun süreli başarıya ulaşmak mümkün olmayabilir.
 
“YEDAM’DA MÜDAHALELER KİŞİYE ÖZGÜDÜR”
YEDAM’da alkol kullanım bozukluğu olan bireylere nasıl yaklaşılıyor? YEDAM’da uygulanan sosyal hizmet müdahalelerini örneklendirebilir misiniz?
YEDAM’da çalışan sosyal hizmet uzmanları öncelikle bağımlı birey, ailesi ve sosyal risklerine yönelik ayrıntılı bir değerlendirme yapar ve sonrasında bu değerlendirmeyi tedavi ekibiyle paylaşır. Gerçekleştirilen bu değerlendirme sonrasında, bağımlı bireyin hayatında yer alan ve bağımlılığına etki eden psikososyal unsurlar belirlenir ve bu unsurlar üzerine müdahale stratejileri geliştirilir. Müdahaleler kişiye özgüdür; danışanın bulunduğu yerden başlar ve danışanın iyilik hâline en hızlı etki edebilecek şekilde planlanır.
Yeşilay Danışmanlık Merkezi'nde (YEDAM) görev yapan sosyal hizmet uzmanları, az önce bahsi geçen kapsamlı değerlendirmeyi yaptıktan hemen sonra, Sosyal Risk İndeksi (SORİ) ile danışanın sosyal risk ve ihtiyaçlarını niceliksel olarak ölçer. Bireyin sosyal katılımını ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamak, sosyal hayatına yönelik düzenleme yapmak, danışmanlık süreci yürütmek amacıyla Sosyal Çalışma Matriksi’ne (SÇM) uygun olarak müdahale planını oluşturur ve uygulamaya başlar. Bu süreç içerisinde danışanı sosyal rehabilitasyon çalışmalarına yönlendirilir. Sosyal hizmet uzmanları planlamış olduğu tüm bu müdahale adımlarının niteliğini artırmak ve hızlı bir şekilde sonuç alabilmek için kurumsal iş birlikleri geliştirir. Bu müdahale süreci içerisinde belirli aralıklarla danışanın sosyal riskleri üzerine değerlendirme yapar ve müdahalelerin, sosyal risklerin azalması ve artması üzerindeki etkisini aylık olarak Sosyal Risk İndeksi (SORİ) aracılığıyla izler.
Bu doğrultuda örneğin, ilk değerlendirme aşamasında sosyal güvencesi olmaması nedeniyle sağlık hizmetlerinden faydalanamadığı tespit edilen danışan için sosyal hizmet uzmanı, danışanın bilgi ve onayı dâhilinde, hızlı bir şekilde ilgili kamu kurum ve kuruluşlarıyla iletişime geçer. Danışanı bu kurumların iş ve işleyişi hakkında bilgilendirir ve sosyal güvenceye erişimi için yapılması gerekenleri özetler. Beraberinde de danışanı bu adımları atması için güçlendirir, hedef belirler ve takip eder.
 
SOSYAL RİSKLERİN TESPİT EDİLMESİ
Bağımlılıkta sosyal risklerin tespit edilmesi neden önemlidir?
Sosyal risk, bireyin sosyal açıdan risk barındırmasını ifade eder. Yaş, cinsiyet, eğitim ve çalışma durumu gibi faktörler risk olarak değerlendirilebilir. Pek tabii sosyal hizmet müdahalesinde başarılı olmanın en önemli anahtarı sosyal riskleri belirlemektir. Danışanla ilk karşılaşma esnasında yapılan değerlendirme görüşmesinde sosyal risklerin doğru tespit edilmesi, müdahale planlamasının da doğru yapılmasını sağlayacaktır. Yani sosyal risklerin tespiti, danışanın iyileşme yolculuğunda doğru ve zamanında müdahaleye katkı sağlayacağı için oldukça önemlidir. Tespit sonrası yapılan müdahalelerin niteliğini ve faydasını ölçmek için de sosyal risklerin tespiti oldukça önemlidir. Bu sayede ilk görüşmeden son görüşmeye kadar sosyal risklerin ne düzeyde değişim gösterdiği de rahatlıkla görülebilecektir.
 
SOSYAL RİSK İNDEKSİ (SORİ) NELERİ KAPSIYOR?
YEDAM tarafından oluşturulan sosyal risk indeksi nedir? Neleri içeriyor?
Bağımlılıkta yasal sorunlar, ekonomik yoksunluk, dışlanma, barınma problemleri, iş kaybı gibi sosyal risklerin varlığından söz edilebilir. Biz YEDAM olarak; sosyal risklerin heterojen yapıya sahip olması, subjektifliği, ölçümünün zor olması gibi nedenlerle Sosyal Risk İndeksi’ni (SORİ) geliştirdik. SORİ’nin sosyal hizmet alanında büyük bir boşluğu doldurduğu söylenebilir. Yıllar boyunca sahada oldukça nitelikli müdahaleler gerçekleştiren sosyal hizmet mesleği ne yazık ki bu müdahalelerin bireye ve topluma faydasını ölçülebilir yöntemlerle ortaya koymakta zorlanmıştır. Bağımlılık tedavisinde sosyal riskleri tespit etmek, sosyal risklerin tedavi üzerindeki etkisini belirlemek, tedavi süresinde sosyal risklerde meydana gelen değişimleri izlemek amacıyla geliştirilen SORİ, toplamda 14 maddeden oluşuyor. Üçlü likert tipiyle risk seviyeleri temsil ediliyor. Sosyal hizmet uzmanları, bireylerle gerçekleştirdiği değerlendirme görüşmesi sonrasında; çalışma, meslek, barınma, ekonomik, sağlık güvencesi, yaşadığı çevre, boş zamanlar, aile ilişkileri, arkadaş ilişkileri, sosyal beceriler, yasal sorun, fiziksel sorun, yaşamsal zorluk gibi başlıklarda bireyin sosyal risklerini puanlıyor. Bu puanlama sonrası danışanın sosyal risk düzeyi ortaya konmuş oluyor ve aylık olarak bu sosyal risk düzeyi takip edilerek sosyal iyileşmenin seyri gözlemleniyor.
 
Sosyal Risk İndeksi (SORİ) verilerinin sonuçlarını değerlendirebilir misiniz? Bu sonuçlar ışığında sosyal hizmetin önemi ve etkisi nedir?
Alkol kullanım bozukluğu nedeniyle YEDAM’a başvuran danışanların SORİ puanları incelendiğinde, SORİ-1’de 0,57 (2 üzerinden) olan ortalama risk puanının SORİ-6’da 0,36’ya gerilediği görülmüştür. Yani danışanların sosyal hizmet görüşmelerine düzenli olarak devam etmesi ve bu süreç içerisinde çeşitli sosyal hizmet müdahalelerinin gerçekleştirilmesiyle birlikte barındırdıkları sosyal risklerin azaldığı görülmektedir.
 
SOSYAL HİZMET MÜDAHALELERİNİN ETKİSİ
Sosyal hizmet uzmanlarının katkısı tedavi ve rehabilitasyon sürecini nasıl etkiliyor?
YEDAM 2016 yılından bu yana 12 yaş ve üzeri bağımlı bireylere, bağımlılık riski taşıyanlara ve ailelerine yönelik psikolojik ve sosyal destek sağlamaktadır. Şu an Türkiye ve Kıbrıs olmak üzere toplamda 107 YEDAM’ın bu başarıya ulaşmasındaki önemli sebeplerin başında multidisipliner çalışma yöntemimizin olduğunu düşünüyorum. Halkla İlişkiler uzmanlarımız, psikologlarımız, sosyal hizmet uzmanlarımız, iyileşme danışmanlarımız/koçlarımız ile danışanlarımızın bütüncül bir iyileşme sürecine dâhil olmalarını sağlıyoruz. Bu sistem içerisinde sosyal hizmet uzmanlarımızın; danışanlarımızın sosyal risk ve ihtiyaçlarının değerlendirilmesi, danışmanlık yapılması, sosyal düzenleme, sosyal ihtiyaçların giderilmesi, sosyal katılımın sağlanması gibi rolleri bulunuyor. Buna ek olarak sosyal hizmet uzmanları kurumların ve toplumun YEDAM’dan haberdar olmasını sağlamak, danışanlarımızın ihtiyaçlarını karşılayabilmek maksadıyla kurumsal iş birlikleri geliştiriyorlar. Bu doğrultuda YEDAM’larda hizmet veren diğer uzmanlarımız gibi sosyal hizmet uzmanlarının da tedavinin en önemli yapı taşlarından biri olduğu söylenebilir. Uygulanan sosyal hizmet müdahaleleri, danışanların tedavi ve rehabilitasyon sürecine büyük katkı sağlamaktadır.
 
FIRAT İŞLER KİMDİR?
2017 yılında sosyal hizmet lisans eğitimini tamamladı. Aynı yıl itibariyle farklı sivil toplum kuruluşlarında sosyal hizmet uzmanı olarak, mevsimlik gezici tarım işçiliği ve göç alanlarında aktif çalışmalar yürüttü. Bu çalışmaları sırasında insan haklarını temel alan uygulamalar ile danışanlar/faydalanıcılar arasında farklı birçok rol üstlendi. Aynı zamanda farklı sivil toplum kuruluşları bünyesinde toplumsal cinsiyet, çocuk hakları konulu eğitimler verdi. 2019 yılında Yeşilay ile tanıştıktan sonra sırasıyla, sosyal hizmet uzmanı, bölge koordinatörü, müdür yardımcısı pozisyonlarında görev aldı. Fırat İşler, hâlihazırda bağımlılara ücretsiz psikolojik ve sosyal destek veren Yeşilay Danışmanlık Merkezlerinin (YEDAM) yöneticisi olarak görevine devam etmektedir.