Tütünle Mücadelenin Bir Ayağı da E-Sigara ile Mücadele Olmalı

E-sigaranın, tüm dünyada tütün kontrol çalışmaları dolayısıyla daralan hareket alanını genişletmek üzere sigaraya alternatif yeni ürün arayışının somut bir örneği olduğunu vurgulayan Dr. Mahmut Talha Uçar, “Bundan sonraki süreçte tütünle mücadelenin bir ayağı da e-sigara ile mücadele olmalı. Toplum, e-sigaranın zararları konusunda bilinçlendirilmeli, farkındalık yaratılmalı.” diyor.
 
Tütün endüstrisi on yıllar boyunca farklı manipülasyonlarla nikotin bağımlılığını; “zararı azaltılmış, daha az zararlı, yeni ürünler, sigarayı bırakmaya alternatif ürünler” gibi nitelemelerle pazarladı ve hâlâ da bunu sürdürüyor. Dr. Mahmut Talha Uçar, burada asıl amacın nikotin bağımlılığını sürdürmek ve bunun üzerinden para kazanmak olduğunu söylüyor. Elektronik sigaraların (e-sigara), görünümü, kullanımı ile sigarayı taklit eden cihazlar olduğunun altını çizen Uçar, “Sigarayı tamamen bırakamayacağı düşüncesi kişileri daha az zararlı olacağı düşüncesiyle elektronik sigara kullanımına itebiliyor. Elektronik sigaraların içinde likit halde yüksek düzeyde nikotin bulunuyor. E-sigaralar içerdiği maddeler bakımından diğer tütün ürünleri gibi insan sağlığına zararlı. Toplum, e-sigaranın zararları konusunda bilinçlendirilmeli.” diyor. Uçar ile elektronik sigara kullanımının psikolojik boyutları ve gençlerin korunması için yapılması gerekenleri konuştuk.
 
Bağımlılıklar konusuna elektronik sigara özelinde eğilmeden önce sigarayı bırakma psikolojisiyle ilgili neler söylersiniz? Bırakmaya yönelen/karar veren kişi nasıl zorluklarla ve nasıl bir süreçle karşı karşıya kalıyor?
Tütün bağımlılığından kurtulmak isteyen kişinin sahip olması gereken en önemli şey; istekli ve kararlı olmaktır. Sigaradan kurtulmak isteyen kişiler bazen bağımlılıklarını azaltmayı ya da ara sıra tekrarlayarak onlardan uzak durmayı düşünür. Bu ise bir yanılmaca. Bağımlılıklarda “Ya hep ya hiç” yasasının çalıştığını, bağımlılıktan kurtulurken “Hiç”i seçmek gerektiğini hep hatırlamalıyız. Tamamen kurtulma istek ve kararlılığıyla yola çıkıldığında kişiler önlerine çıkan zorlukları aşabilir. Kimi zaman nikotin yoksunluğu ile ortaya bazı şikâyetler çıkabiliyor. Bu durumları önlemek için kullandığımız yöntemler şikâyetleri azaltıyor ve bırakma başarısını artırıyor. Ayrıca bu şikâyetler elbette geçici. Çoğunlukla iki veya dört hafta sonra tamamen ortadan kalkıyor. Kişilerin bunu bilmesi ve düşünmesi de motivasyonlarını artırıyor. Psikolojik bağımlılıkla ilgili ortaya çıkan anlık içme istekleriyle nasıl başa çıkacaklarını bilmeleri de aynı şekilde başarılarını artırıyor. Tütün ürünlerinden kurtulurken dikkatle üzerinde durulması gereken şey; içeriğinde nikotin barındırmaları nedeniyle nikotinden uzak durulmasının şart olduğu.
 
Elektronik sigaranın tüm dünyada çağımızın en büyük halk sağlığı sorunlarından biri olduğu vurgulanıyor. Bunun nedenleri neler? Elektronik sigaranın zararları hakkında neler söylersiniz?
Öncelikle burada tablonun bütününü görmemiz lazım. Tütün endüstrisi on yıllar boyunca farklı manipülasyonlarla nikotin bağımlılığını; “zararı azaltılmış, daha az zararlı, yeni ürünler, sigarayı bırakmaya alternatif ürünler” gibi nitelemelerle pazarladı ve hâlâ da bunu sürdürüyor. Ama asıl amaçları nikotin bağımlılığını sürdürmek ve bunun üzerinden para kazanmak. Bu süreçte sahneye hep farkı şeyler sundular; izmaritlerin, filtrelerin kullanımı; içimi hafifletmek için ürünlerde amonyak kullanımı, hava delikleriyle oluşturulan light sigara manipülasyonu, daha az zararlı olduğu algısı oluşturmak için “düşük zifirli, düşük nikotinli” şeklinde pazarlanan ürünler, mentollü ürünler, bağımlılığı artırmaya yönelik diğer müdahaleler… Tüm bunların ortak amacı; daha güçlü bağımlılık. Özellikle de gençler ve kadınlar arasında yeni bağımlılar oluşturmak. Elektronik sigara ve ısıtılmış tütün ürünleri de aynı zincirin son halkaları.

Elektronik sigarada bulunan ana kanserojen maddeler; formaldehit, krom, nikel, asetaldehit ve nitrozaminlerdir. Yapılan yeni araştırmalarda e-sigara kullanımının hücreleri öldürücü etkileri, oksidatif etkileri ve akciğerdeki savunma hücrelerine olumsuz etkileri ispatlandı. Zaten yapılan araştırmalar elektronik sigara kullananların büyük kısmının sigara kullanımının da devam ettiğini gösteriyor. Yani ikili kullanım devam ediyor. Elektronik sigara likitlerinde, toksik olduğu kanıtlanmış propilen glikol ve gliserin bulunuyor.

Propilen glikol; göz ve diğer mukozalarda irritasyon yapabilen, tekrarlayan maruziyetlerde tüm sistemler üzerine toksik etki gösterebilen bir madde. Kullanımı, mevcut etkileri nedeniyle birçok alanda yasaklandı. Propilen glikol, ısıtma ve buharlaştırma işlemleri sonrası glikojen oksite dönüşüyor. Bu madde, Uluslararası Kanser Araştırma Merkezi tarafından Grup 2B kanserojen grubunda sınıflanıyor. Benzer şekilde gliserin, gliserole ve daha sonra üst solunum yolu irritasyonu yapan akroleine dönüşüyor. Elektronik sigara kullanımına bağlı en sık yan etkiler; ağız ve boğaz mukozasının irritasyonu, öksürük, bulantı ve kusma olup zatürre, kalp yetmezliği, hipotansiyon gibi hayatı tehdit edici etkiler. Elektronik sigara cihazının patlaması sonucu kullanıcılarda yaralanma da olabiliyor. Ayrıca elektronik sigara kullanan gençlerde ani ölümlerin bildirildiği de biliniyor.

Elektronik sigaranın, sigara bağımlılığını azaltma konusunda psikolojik etkileri var mı?
Firmalar, e-sigaranın sigarayı bırakmak için kullanılabileceğini söyleyerek satışı artırmayı planlıyor. Bu konuda yapılan klinik çalışmaların hepsinden çıkan sonuç; e-sigaranın sigara bırakma konusunda olumlu etkisinin bulunmadığı.

Size göre elektronik sigaranın sigarayı bırakma motivasyonunu azaltıcı etkisi var mı?
Kesinlikle.Elektronik sigaralar, görünümü, kullanımı sigarayı taklit eden cihazlar. Sigarayı bırakma yöntemi olarak bilimsel bir geçerlilikleri yok. Aksine kişilerin tütün ürünlerinden tamamen kurtulmalarının önünde bir engel teşkil ediyorlar. Hangi tütün ürünü olursa olsun daha az zararlı olduğunu düşündüklerinde kişilerin bırakma motivasyonları olumsuz etkileniyor. Çünkü sigaradan kurtulurken gelecekte sağlıklarıyla ilgili ortaya çıkabilecek sorunlarla ilgili kaygılar onlar için önemli bir bırakma motivasyonu oluyor. Daha az zararlı olduğuna ikna etmeye çalışan ürünler ise bu konuda kişileri manipüle ediyor. E-sigara, tütün sektörünün tüm dünyada tütün kontrol çalışmaları dolayısıyla giderek daralan hareket alanlarını genişletmek üzere sigaraya alternatif yeni ürün arayışının somut bir örneği.

Sigaranın yerini alan ve nikotin bağımlılığının devamını sağlayan bir ürün. Bundan da öte, sigara satışı yapılamayan gençlerin erken yaşta nikotin bağımlısı olmalarını sağlayarak, sigaraya başlamaları için bir basamak işlevi görebiliyor. Toplumda sigarayı normalleştirerek sigara karşıtı tepkilere karşı dalgakıran işlevi görüyor. Nitekim Reynolds American CEO’su Susan Cameron bu konuda şöyle düşünüyor: "E-sigaralar ve diğer yanıcı olmayan ürünler tütün endüstrisini sosyal olarak daha kabul edilebilir hale getirecek." Global elektronik sigara pazarının büyüklüğü 2020 yılında 15,04 milyar dolara ulaştı ve sigara endüstrisi pazarda 2021'den 2028'e kadar yıllık yüzde 28'lik bir büyüme bekliyor.

İnsanlar sigarayı bırakmak için destek almak yerine neden elektronik sigaraya başvuruyor? Bunun özünde sigara içmeye geri dönme isteği yatıyor olabilir mi?
Öncelikle bu ürünlerin güçlü bir şekilde pazarlandığını unutmayalım. Kişiler sigaradan kurtulmak için elektronik sigaralara doğru itiliyor. Sigarayı tamamen bırakamayacağı düşüncesi de kişileri daha az zararlı olacağı düşüncesiyle elektronik sigara kullanımına itebiliyor. 
 
Elektronik sigaranın sigarayı bırakma konusunda işe yaramadığı noktada kişilerin psikolojisi nasıl etkilenir?
Bir araştırma, bilimsel olarak kanıtlanmış yöntemlerle sigarayı bırakmayı çalışanlarda elektronik sigarayla sigarayı bırakmaya çalışanlara göre daha az bırakma yorgunluğu olduğunu ortaya koydu. Yani elektronik sigara ile sigarayı bırakmaya çalışanlar daha fazla “Sigarayı bırakmayı denemekten yoruldum.” diyor.
 

Elektronik sigara da sigara gibi bağımlılık yapar mı? Bu iki bağımlılık arasındaki farklar nelerdir?
Elektronik sigaraların içinde likit halde yüksek düzeyde nikotin bulunuyor. Nikotin, bağımlılık yapan bir madde. Elektronik sigarada olduğu gibi duman olarak hızla içe çekilmesi, nikotin bağımlılığını güçlendiren bir mekanizma. Ayrıca sigaralarda daha güçlü etki oluşturan serbest nikotin düzeyinin amonyak teknolojisiyle ayarlanması elektronik sigaralarda da yapılıyor. Cihazların farklı görsel imajlarla pazarlanması, içinde farklı koku ve tatlarda aromalar kullanılması, esrar gibi illegal maddelerin kullanımına aracılık etmesi de elektronik sigaraların daha güçlü bağımlılık yapmasına neden oluyor. Amerika Birleşik Devletleri’nin başı şu anda elektronik sigarayla ciddi anlamda belada. Son araştırmalara göre; her dört lise öğrencisinden biri elektronik sigara kullanıyor. USB’ye benzeyen elektronik sigaralar nedeniyle bazı okullara öğrencilerin USB getirmesi yasaklanmış durumda.
 
Gençlerin elektronik sigaradan korunması için aileler neler yapabilir?
Aileler öncelikle olumlu davranış kazanmaları için sağlıklı yaşam kültürünü kendileri uygulayarak çocuklara örnek olmalı. Anne baba tutumu kötü alışkanlıklara başlamada, bu alışkanlıkları sürdürmede ve sonlandırmada özellikle ergenlik döneminde belirleyici rol oynuyor. Kendilerinin bir tütün ürünü bağımlılığı varsa bundan kurtulmaları önemli. Çocuğa kendini özgür hissedebileceği aktiviteler sunulmalı. Spor yapmak, müzikle uğraşmak, bir enstrüman çalmak, gençler üzerinde koruyucu etkileri kanıtlanmış aktiviteler. Ayrıca bir hobi edinmek, bisiklete binmek, doğa yürüyüşleri yapmak gibi özgürlük duygusunu tatmin edecek faaliyetler de özellikle tercih edilebilir. Kurulacak doğru iletişim, çocukların kendilerini ebeveynlerine açıkça ifade etmelerini ve böylece ebeveynlerin çocukları hakkında daha rahat bilgi sahibi olmalarını sağlayacaktır. Çocukla, tütün maddeleri kullanımı konusunda bir defaya mahsus değil, düzenli konuşmalar yapılmalı. Çocuklar büyüdükçe bilişsel yapıları da değişiyor; ilgi ve ihtiyaçları farklılaşıyor. Zaman içinde yaşına uygun hatırlatma ve uyarılar gerekli olacaktır. Sigara kullanmaya özellikle akran baskısıyla başlandığı gence anlatılmalı ve arkadaşları sigara teklif ederse ne cevap verebileceği tartışılmalı. Özellikle sosyal medya, gençler üzerinde hem olumlu hem de olumsuz birçok etki oluşturması bakımından çok dikkat etmemiz gereken bir mecra. Maruz kaldıkları görseller, videolar çocuklar, ergenler, gençler üzerinde olumsuz davranışlar ortaya çıkarabiliyor. Bu konuda çocuklarımıza iyi bir eğitim vermeliyiz. Sağlıklı yaşam kültürü kazandırmalıyız. Sosyal medyada olumlu mesajlar içeren paylaşımlar, bilimsel geçerliliği olan paylaşımlar da yapılmalı. Sağlıklı kaynaklardan bilgi edinmeleri olumlu davranışlar kazanmaları için çok önemli. Bu alanda bazı mevzuat düzenlemeleri de yapılması gerekiyor çünkü son derece kontrolsüz bir alan. Ayrıca Türkiye’de elektronik ürünlerin satılması tamamen kanun dışı. Bu konularda hukuki yollara kesinlikle müracaat edilmeli. ABD genelinde e-sigara kullanıcıları veya ebeveynleri tarafından bir elektronik sigara firmasına yönelik pazarlamasının reşit olmayanları hedeflediği gerekçesiyle açılmış 758 hukuk davası bulunuyor. Sonuç olarak, elektronik sigaralar içerdiği maddeler bakımından diğer tütün ürünleri gibi insan sağlığına zararlı. Dolayısıyla toplum sağlığını ve aile ekonomisini kötü etkiliyor. Bundan sonraki süreçte tütünle mücadelenin bir ayağı da e-sigara ile mücadele olmalı. Toplum, e-sigaranın zararları konusunda bilinçlendirilmeli, siyasi otoritelerde, gerekli önlemlerin alınması amaçlı farkındalık yaratılmalı.
 
DR. MAHMUT TALHA UÇAR KİMDİR?
Dr. Mahmut Talha Uçar İstanbul’da doğdu. İstanbul Tıp Fakültesini bitirdi. 2016-2018 yılları arasında Çekmeköy Kaymakamlığı Bağımlılıkla Mücadele ve Danışma Birimi Sorumlu Hekimi olarak görev yaptı. Ardından Şubat 2019 – Şubat 2020 arasında İstanbul Fatih Sultan Mehmet Eğitim Araştırma Hastanesi Sigara Bırakma Polikliniği Hekimi olarak görev yaptı. Şu anda Sağlık Bilimleri Üniversitesi Hamidiye Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Ana Bilim Dalında Araş. Gör. Dr. (Tıpta Uzm. Öğr. Dr.) olarak görev yapmaktadır. Türkiye Yeşilay Cemiyeti Beykoz Şubesi Başkanı ve İstanbul Tabip Odası Üyesi’dir.