“Zararsız Tütün Olması Mümkün Değildir”

Sigara, nargile, elektronik sigara gibi tütün ve tütün bazlı ürünler, içinde barındırdığı kimyasallarla birlikte günümüzde en yaygın madde kullanımı olarak biliniyor. Sigara dumanına maruz kalmak bile kişiye zarar verirken tütün kullanımı beraberinde birçok ciddi hastalığa yol açıyor. Bir yandan ülkemizde son 15 senede sigara bağımlılığıyla mücadelede önemli adımlar atılırken diğer yandan son dönemde dünyada yeni geliştirilen tütün ürünlerinin hızla yayıldığına ve çocukların tütüne erişimini kolaylaştırdığına şahit oluyoruz. Mücadele içerisinde olduğumuz tütün bağımlılığı ve yeni nesil tütün tehlikesini Yeşilay Bilim Kurulu Üyesi Doç. Dr. H. Volkan Kara ile Yeşilay Dergisi için detaylıca konuştuk.
 
Öncelikle nikotin bağımlılığından bahsetmek istiyorum. Bize biraz bu bağımlılığı tanımlar mısınız?
Sigara ve tütün ürünlerinin kullanımı tüm dünyada maalesef oldukça yaygın. Yılda 8 milyon kişinin hayatını kaybetmesine neden olan tütün bağımlılığı, engellenebilir halk sağlığı sorunlarının başında geliyor.
Tütün bitkisi yetiştirilir, yaprakları toplanır kurutulur, işlenir ve başta sigara olmak üzere tütün ürünlerine dönüştürülür. Sigara çeşitli işlemlerden geçen ve kıyılmış tütünün kâğıda sarılmış, ucuna yapısında selüloz ve plastik bulunan filtreler eklenmiş hâlidir. Bu hâli tütünün dünyada en sık tüketilen formudur.
Sosyal davranış olarak toplumlarda kabul görmüş tütün ürünlerinin kullanımının temelinde nikotin bağımlılığı yer alır. Nikotine ek olarak yanmış tütünün dumanı içinde 7 bin 500’ü aşkın zararlı madde, bileşik ve element bulunur. Bu duman, kalp ve akciğer hastalıklarının yanı sıra çeşitli kanser türlerine yol açtığı kanıtlanmış olan katran, karbon monoksit, siyanür gibi 50’den fazla kanserojenlerin solunmasına neden olur.
Fiziksel olarak sigara içmek astım, akciğer hasarı ve akciğer kanserine neden olur. Ayrıca damarların sertleşmesine, kalpte strese ve sonunda kalp krizlerine ve kan damarlarının tıkanmasına neden olur. Sigara dumanı içindeki nikotin akciğerlerden beyne 8-10 saniyede ulaşır. İlk kullanıldığında haz duygusu uyandırır ama zamanla kullanıcıların sadece normal hissetmek için nikotini artan doz ve sıklıkta kullanması gerekir. Zihinsel olarak sigara içen bir kişinin beyni, sigara içmenin verdiği zevki veya ödülü hissetmeye o kadar alışır ki kişi bu olumlu duyguları nikotin olmadan yaşayamaz hale gelir ve bu durum bağımlı bireyin tanımıdır. Tütün ve nikotin bağımlılığı önlenmesi ve tedavi edilmesi gereken; topluma sağlık, ekonomik, sosyal ve çevre kirliliği gibi çok yönlü zarar veren global bir sorundur.

Nikotinin tek etkisi bağımlılık mı yoksa başka zararları da var mı?
Bu önemli bir soru. Nikotinin bağımlılık yapıcı etkisinin yanında birçok zararı var. Nikotin zehirli bir maddedir. Kan basıncını ve acil durum hormonlarından adrenalini yükseltir, kullanıcılardaki kalp atış hızını ve kalp krizi geçirme olasılığını artırır. Solunum, gastrointestinal hastalık riskinde artışa yol açar. Bağışıklık sistemi üzerinde fonksiyon azalmasına neden olur, üreme sağlığı üzerinde de olumsuz etkiler oluşturur. Kansere yol açan çeşitli mekanizmalarla hücre bölünmesi, oksidatif stres, apoptozu (programlı hücre ölümü), DNA mutasyonunu etkiler. Ayrıca tümör proliferasyonunu artırır ve metastazını etkiler; kemo ve radyoterapi ajanlarına direnç oluşturur; kanser hastalarında tedavi başarısını düşürür.
Beyin yaklaşık 25 yaşına kadar gelişimini sürdürür. Nikotin gelişmekte olan ergen beynine zarar verebilir. Ergenlikte nikotin kullanmak beynin dikkat, öğrenme, ruh hali ve dürtü kontrolünü yöneten kısımlarına zarar verebilir. Yeni bir beceri öğrenildiğinde, beyin hücreleri arasında daha güçlü bağlantılar veya sinapslar inşa edilir. Gençlerin beyinleri yetişkin beyinlerinden daha hızlı sinapslar oluşturur. Nikotin, bu sinapsların oluşma şeklini değiştirir. Ergenlikte nikotin kullanmak, ileride başka bağımlılık yapıcı madde kullanım riskini de artırabilir.

Yeni geliştirilen tütün ve nikotin ürünlerinden bahseder misiniz?
Nikotin bağımlılığında yeni aktörleri sahnede daha sık görmeye başladık. Yeni nesil tütün ve nikotin ürünlerine mutlaka değinmeliyiz. Bu dönem en sık duyduğumuz ürünler ısıtılmış tütün ve elektronik sigara. Bunlara çiğneme tütünü, tütün keseleri, çözünebilir tütün, tütün enfiyesi ve nikotin keselerini de ekleyebiliriz. Elektronik sigara, ısıtılmış tütün ürünleri, nikotin keseleri özellikle global iletişim olanaklarıyla sosyal medya üzerinden genç nüfusa yanlış ve cezbedici mesajlar aktarılıyor. Piyasadaki birçok yeni ürün gençlerin ilgisini çeken teknik ve içerik özelliklere sahip.

Elektronik sigara ve ısıtılmış tütünü daha sık duyuyoruz. Bu ürünlerin yapısı nasıl?
Önce elektronik sigaradan bahsedelim. Bunlar, “Elektronik Nikotin Dağıtım Sistemleri (ENDS)” olarak adlandırılmaktadır. En yaygın türleri; elektronik sigara, vape veya vape kalem, e-nargile, e-pipo ve e-purolardır. İsim, şekil, mekanizma farklılıkları ile kafa karıştırıcı olabilirler. Biz bu ürünler için elektronik sigara tanımını kullanmaya devam etmeliyiz. Bu şekilde içindeki nikotin ve diğer kimyasalların zararlarını anlatmada daha etkili olabiliriz. Elektronik sigaralar, sıvı nikotin ve insanların sağlığı için toksik olabilecek diğer kimyasalları kullanarak kimyasal aerosoller içermektedir.
Elektronik sigara olarak tanımlanan cihazlarda şunlar bulunur; ısıtma elemanı- ısıtma bobini (püskürtücü), güç kaynağı (genellikle bir pil), değişen miktarlarda nikotin, tatlandırıcılar ve diğer kimyasallar içeren sıvı bir çözeltiyi (e-sıvı veya e-meyve suyu) tutan bir hazır kartuş veya hazne veya bölme ile kişinin nefes almak için kullandığı bir ağızlık. Pek çok elektronik sigarada, üfleme hareketi pille çalışan ısıtma cihazını etkinleştirir. Kartuştaki e-sıvıyı yüksek ısıda reaksiyona sokarak tatlandırıcılar ve diğer kimyasallar içeren aerosol oluşturulur.
Elektronik sigaralar geleneksel tütün sigaralarına (sigara benzeri), purolara veya pipolara ve hatta kalemler veya USB bellek çubukları gibi günlük eşyalara benzeyebilirler. USB görünümlü olanların taşınma ve gizleme konusunda öğrenciler tarafından tercih edildiğini biliyoruz. Tekrar doldurulabilir haznelere (tank sistem) sahip olanlar gibi diğer cihazlar farklı görünebilir. Tüketicilerin elektronik sigara ürünlerinin neler içerdiğini bilmesi zordur. Tanklı sistemlerde elle yapılan dolumlarda bazı kullanıcıların tetrahidrokannabinol eklemeleri yaptığı izlenmiştir. Tetrahidrokannabinol, Hint keneviri bitkisinde doğal olarak bulunan esrarın etken maddesidir.
Tasarımları ve görünümleri ne olursa olsun, bu cihazlar genellikle benzer şekilde çalışır ve benzer bileşenlerden yapılır. Nikotin miktarı ayarlanabilen modeller de mevcuttur. Yüksek doz nikotin zehirlenmelere yol açabilir. Bazı elektronik sigara ürün etiketleri, bunların nikotin içerdiğini açıklamaz ve yüzde 0 nikotin içerdiği şeklinde pazarlanan bazı elektronik sigara sıvılarının nikotin içerdiği bulunmuştur.
Elektronik sigara dumanı bir aerosoldür. Zararsız "su buharı" yakıştırması doğru değildir. Kullanıcıların cihazdan soluduğu elektronik sigara aerosolü şu maddeleri içerebilir: Nikotini taşıyan, akciğerlerin derinliklerine kadar solunabilen ultra ince parçacıklar, akciğer hastalığı yaptığı bilinen diasetil gibi tatlandırıcılar, uçucu organik bileşikler, kansere neden olan kimyasallar, nikel, kalay ve kurşun gibi ağır metaller benzeri zararlı ve potansiyel olarak zararlı maddeler.
Elektronik sigara da binlerce aroma çeşidi ile özellikle çocukları ve gençleri hedefliyor. Diğer sık bilinen yeni tütün ürünü ısıtılmış tütün ürünleridir. Burada isminden de anlaşılacağı üzere nikotin kaynağı olarak yine tütünü kullanırlar. Tütün, bazen bir sıvı ile birlikte, pille çalışan şarj edilebilir ısıtma sistemleri kullanarak geleneksel sigaralardan daha düşük sıcaklıklara (genellikle 600°C'den daha düşük) kadar ısıtır. Pasif etkilenim bu ürünler için de geçerlidir.

Bu ürünler için “zararı azaltılmış, sigara bırakmaya yararlı” gibi söylentiler var. Bunlara ne dersiniz?
Bu önemli bir detay. Tütün dumanı içerisindeki zararlı maddelerin ve nikotinin özellikle de kanser yapıcıların etkilerinin dozdan bağımsız olabileceğini hatırlamak lazım. Kullanılan her ürün olumsuz bir durumun başlatıcısı, tetikleyicisi olabilir. Her iki grubun da konvasiyonel sigaralarda yasaklı olan tatlandırıcıları, lezzet artırıcıları içerdiğini belirteyim. Bu tatların ortaya çıkması için de ek kimyasal tepkimelere ihtiyaç duyuluyor. Elbette ortaya çıkan farklı zararlı bileşikler de bulunuyor. Bu ürünlerin uzun vadeli sağlık etkileri hakkında yeterli bilgi olmaması zararlarını da bilmediğimizi göstermekte. Sigaranın zararı etkileriyle ilgili ilk bilimsel yayın 1963 yılına kadar yapılamamıştı. Bugünün kullanıcıları için bu riski almaya ne gerek var?

Neden yeni nikotin ürünleri geliştiriliyor peki?
Dünya genelinde başarılı tütün, sigara ve dumansız hava sahası uygulamaları yapıldı. Yüksek vergi, 18 yaş altına satış yasağı, reklam ve pazarlama faaliyetlerinin engellenmesi, kapalı alan kısıtlamaları, eğitim ve bilgi artırma faaliyetleri, bırakmadaki başarılı tedaviler toplumlardaki kullanımı azalttı. Sigara ve tütün pazarı daraldı. Ülkemiz bu konuda başarılı ülkeler arasında üst sıralarda yer alıyor. Burada Yeşilay’ın önleme ve müdahale faaliyetlerindeki başarısının da altını çizmek gerekir.
Çok uluslu tütün şirketleri, elektronik sigara ve ısıtılmış tütün içeren yeni ürünler ile küçülen pazarı geliştirmeyi, yasal uygulamaları, reklam ve promosyon kısıtlamalarını bertaraf etmeyi, tatlandırıcı kullanımı ile özellikle gençleri ve çocukları etkilemeyi amaçlıyor. Ek olarak bu ürünler sigarayı bırakmak için kullanılabilecek, daha zararsız ürünler olarak tanıtılsa da Dünya Sağlık Örgütü bu ürünlerin de tütün ürünleri kadar sağlığa zararlı olduğunu bildiriyor.

Bu ürünler ve sigarayı bırakma kavramını biraz daha açabilir miyiz?
Endüstri, elektronik sigara ve ısıtılmış tütün ürünleri ile başta sigarayla tanışmamış çocuklar ve gençler olmak üzere sağlık farkındalığı yüksek kişileri, sigarayı bırakan veya bırakmak isteyen bireyleri hedef alıyor. Bu ürünler için bilgi kirliliği bol, gerçek dışı beyanlı bulanık bir alan yaratma çabası var. Nikotin içermediği söylenen elektronik sigaraların incelenmesinde miktarı değişmekle birlikte nikotine rastlanması, aslında “doğal” olarak lanse edilen kimyasalların solunmasının önemli tehlikeler yarattığı gerçeği buna örnektir.
Çok uluslu sigara firmaları “zarar azaltma” ya da “sigara bırakma” söylemiyle kendine yer bulmaya çalışmakta fakat nikotin bağımlılığını bitirmediği gibi hem geleneksel tütün ürünlerini hem de yeni nesil ürünleri kullanan insanların bu “ikili kullanım” fenomeninden kâr etmektedir. Nikotin bağımlılığından çıkmayan her bireyin klasik ürünlere dönmesi olasıdır. Yeni ürünlerin gençleri nikotin bağımlılık çemberine alması da olasıdır. Bu konuda en son Avustralya, aktif sigara kullanıcılarına zarar azaltma-bırakma amacıyla izin verilen elektronik sigaraların gençlerde bir nikotin salgınına yol açtığını ve bunu engellemek için yeni düzenlemeler yapılacağını bildirdi. Ülkemizde etkili yasal düzenlemeler ile bu ürünlerin üretimi, ithali ve satışı kesinlikle yasaktır.
FDA (Food and Drug Administration-Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç Dairesi), DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) gibi konuyla ilgili ve sorumlu tüm otoritelerin bu ürünlerin sigara bırakmada kullanılamayacağını bildirdiğini tekrar belirtmek isterim. FDA yeni ürünlerin piyasada takiplerinin devam edeceğini belirterek satışlarına izin verdi ancak sigara bıraktırma fonksiyonu olmadığını da net bir şekilde belirtmekte.

Tütün endüstrisi elektronik sigara reklamlarını nasıl ve nerelerde yapıyor?
Yasal düzenlemeler tütün ve nikotin mamullerinin her türlü tanıtım ve reklamını yasaklamaktadır. Ancak kontrolü güç olan sanal ortam, sosyal iletişim mecraları, gizli reklam potansiyeli olan sinema filmi gibi alanlar kullanılabiliyor.

“Juling” yeni bir terminoloji oluşturdu. Bu durum çocuk ve gençleri nasıl etkiliyor? Terminoloji ve jargonun değiştirilmesi, ürünlerin kişiselleştiriliyormuş gibi görünmesi nelere yol açıyor?
Daha önce de belirttiğim gibi başarılı faaliyetler ile sigara, tütün, duman kavramları net olarak zararlı olma ile örtüştürüldü. Yeni ürünlerde “zararı azaltılmış”, “sigarayı bıraktırır” gibi ifadeler kullanıldığı gibi; paflanma (puf), paf çekme ya da ürün ismini de kullanarak julling (jullenme, jul içme) terminolojisine geçilmesi bir kamuflaj seklidir.

Tütün şirketlerinin başlıca amacı ne? İnsanların kafasında nasıl bir algı oluşturulmaya çalışılıyor?
Çok uluslu tütün şirketleri kendi kârlı ticaretleri için halk sağlığını hiçe sayıyorlar. Faklı ürünler ile özellikle çocuklarda ve gençlerde yer yer elektronik sigaraların bir bırakma yöntemi olarak kullanılmasına dair yanıltıcı, sahte bilimsel veriler üretilmesine çeşitli şekillerde dâhil olmakta, bunları fonlamaktadır.

“Yeni nesil tütün ürünleri sektörün Truva atlarıdır.” sözünüzü detaylandırır mısınız?
Truva atıyla, toplumda nikotin bağımlılığını devam ettirmek için farklı şekillere bürünen yeni ürünleri kast ediyorum. Bağımlılığın ana maddesi olan nikotin içeren her ürün, aslında sigara ile aynı amaca hizmet ediyor. Farklı yapı ve teknik özellikler, tütün ile mücadele regülasyonlarını aşmayı, farklı toplum gruplarına ulaşmayı ve yanlı bilim ile gerçek dışı bilgileri kullanmayı kendine hedef edinmiştir. Zararı olmayan tütün olması mümkün değil. Bunları “sigaranın zararını azaltma” ifadesiyle filtre eklenmesinden, ardından hafif (light), katranı azaltılmış olduğu iddia edilen ürünlerin piyasaya verilmesinden biliyoruz.
Bu konuda yaşanmış deneyimleri, taktikleri iyi analiz edip tekrarına engel olmamız gerekiyor. Bu konuda Yeşilay gibi sivil toplum kurluşlarının ve devlet kurumlarının başta eğitim ve bilgi düzeyi artırımı (önleme), sigara bırakma hizmetlerinin verilmesi (müdahale) gibi konularda eş güdüm ve iş birliği içinde çalışması çok önemli ve gerekli.
Ülkemizde günde 300 kişi hayatını sigara ile ilişkili hastalıklar nedeniyle kaybediyor. Sağlıksız süreçlerden dolayı yaşam konforu ve hayat kalitesi düşen insan sayımız bunun çok üstünde. Kayıplarımızın insani yönüne dair bir ölçüm yapmak zaten mümkün değil. Engellenebilir ölümlerin önemli sebebi olan tütün ve yeni ürünleri toplum sağlığından uzak tutmak için yapılacak daha çok şey var. Tüm bağımlılıklardan uzak sağlıklı günler diliyorum.
 
DOÇ. DR. H. VOLKAN KARA KİMDİR?
Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi mezunu ve Göğüs Cerrahisi Uzmanı Doç. Dr. Kara, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Göğüs Cerrahisi Anabilim Dalı’nda Öğretim Üyesi olarak görev yapmaktadır. Doç. Dr. Kara, devlet hizmeti yükümlülüğünde Gümüşhane Devlet Hastanesi’nde Göğüs Cerrahisi Uzmanı ve eş zamanlı İl Sağlık Müdür Yardımcısı olarak çalıştı. Bu dönemden başlayarak dumansız hava sahası koordinasyonu, tütün ve tütün mamullerinin zararları ve bağımlılık hakkında konferans ve panellerde düzenleyici ve konuşmacı olarak aktif rol almış ve proje sorumlusu olarak çalışmıştır. T.C. Sağlık Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığında sağlıkta finansal analiz, performansa dayalı ek ödeme modelleri, etkili kaynak kullanımı ve sürdürülebilirlik  konularında analiz ve değerlendirme görevlerinde bulunmuştur. Leuven Üniversitesi (Belçika), Duke Üniversitesi (ABD) Göğüs Cerrahisi Anabilim Dallarında konuk öğretim üyesi olarak çalışmış, kapalı sistem kanser cerrahisi (video yardımlı göğüs cerrahisi) ve kanser hücresi kültürü laboratuvar çalışmalarında bulunmuştur. Sağlık Kurumları Yöneticiliği yüksek lisansında “Performansa Dayalı Ek Ödeme Sistemleri” çalışması yapmıştır. Tıp Eğitimi üzerine Doktora programına halen devam etmektedir. Akciğer kanserinde kapalı cerrahi, erişkin eğitim programları ve davranış değişiklerini ölçme ve değerlendirme, sağlıktan iş gücü ve politika planlamaları, sağlıkta yapay zeka ilgi alanlarıdır. Ulusal ve uluslararası akciğer sağlığı meslek derneklerinde tütün kontrolü çalışma gruplarında aktif görev almaktadır. Yeşilay Bilim Kurulu Üyesi olarak sigara ve tütün mamulleri, yeni nikotin ürünleri (elektronik sigara- ısıtılmış tütün) yönelik önleyici çalışmalar yapmaktadır. Nitelikli iş gücü ve toplumda bilgi artırımı için eğitimler vermektedir. Doç. Dr. Kara ayrıca, sağlığın iyileştirilmesine yönelik ulusal ve uluslararası politika ve strateji oluşturma konularında çalışmaktadır.