“Elektronik Sigaraya Erişim Bu Kadar Kolay Olmamalı”

Yeşilay Bilim Kurulu Üyesi Hukukçu Prof. Dr. Murat Balcı, elektronik sigaraya erişimin bu kadar kolay olmaması gerektiğini belirterek; “Elektronik sigara ile ilgili düzenleme yapılmalı. Özellikle e-ticaret siteleri, T.C. Ticaret Bakanlığı tarafından denetim altına alınmalı. Bağımlılıktan kurtarmak için bir çare olarak sunulan elektronik sigaranın üzerine ‘Elektronik sigara bağımlılıktan kurtarmaz ve zararlıdır’ şeklinde bir uyarı yazılmasını tavsiye ederim” diyor. Prof. Dr. Murat Balcı, elektronik sigarayla ilgili hukuki yaklaşımların detaylarını paylaştı, yaygınlaşmasının nasıl engellenebileceği konusunda görüşlerini iletti.

Kullanımı büyük oranda artış gösteren elektronik sigaraya bu kadar kolay erişebilmek doğru mu? Bunun önüne geçebilmek için neler yapılmalı?

Elektronik sigaraya erişimin bu kadar kolay olmaması gerekir. Sigaraya bir alternatif olarak görülüyor ancak başka bir zararlı bağımlılığa yol açıyor. Dilerseniz öncelikle elektronik sigara nedir? Nasıl ortaya çıkmıştır? Sorularına cevap vererek konuyu değerlendirelim. Elektronik sigara, görünüm olarak sigaraya benzeyen bir üründür. Sigaradan farklı olarak tütün maddesi içermez. Elektronik sigaralar; nikotin ve çeşitli aromaların propilen glikol ve/veya bitkisel gliserol çözeltisinden meydana gelen sıvıda çözünmesi ile oluşan karışım ihtiva eder. Karışımı buharlaştırmak için pil ile çalışan basit bir mekanik sisteme sahiptirler. Elektronik sigaraların kullanımında oluşan buhar, içerik olarak sigara dumanından farklı özellik gösterir. Elektronik sigara 17 Nisan 1963 yılında Herbert A. Gilbert (1965) tarafından ABD’de patent birimine “Tütüne sahip olmayan, dumansız sigara” şeklinde başvurulmuştur ve 17 Ağustos 1965’te Amerikan Patent Ofisi tarafından patenti alınmıştır. Gilbert tarafından bulunan elektronik sigara, Qiuming Liu ile gelişmiş hâlini almıştır. Elektronik sigaranın günümüzde kullanılan formu olan ultrasonik sistemle buharlaştırma yapan hâli 2003 yılında Çinli eczacı Hon Lik tarafından bulunmuş ve patenti alınmıştır.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre, sadece Amerika Birleşik Devletleri’nde 2013 yılında elektronik sigara satışının üç milyar dolar olduğu, 15 yıl içinde bu rakamın 17 milyar dolara yükseleceği tahmin ediliyor. CDC (ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezi) verileri 2012 yılında 1,78 milyon gencin elektronik sigarayı denediğini ve bu gençlerin 160 bininin daha önce hiç sigara kullanmadıklarını rapor etti. Günümüzde yeni mekanizmalara ve görünüme sahip cihazların tamamına verilen adıyla, elektronik nikotin taşıyıcı sistemler olarak adlandırılan elektronik sigaraların, sigaradan daha az zararlı olarak sunulması, sigara kullanımını ve bağımlılığını azaltıcı etkisinin olduğu söylenmesi, dünya çapında bu ürünün yaygınlaşmasının en önemli sebeplerinden.

Burada en önemli nokta, elektronik sigaraların zararsız olduğu ya da sigaraya göre daha az zarar verdiği yönündeki bilgi. Bu, pazarlama stratejisi olarak kullanılmış ve elektronik sigaranın yaygınlaşmasını sağlamıştır. Elektronik nikotin taşıyıcı sistemlerin sektörü, bu sistemlerin sigaraya göre daha az kimyasal madde içerdiğini, sigarayı bırakmaya yardımcı olduğunu, bu nedenle de sigaraya göre daha az zararlı oldukları bilgisini yaymaya çalışıyorlar. Elektronik sigaranın özellikle nikotin için yerine koyma tedavisinde yeri olduğunun savunulması özellikle "bağımlı bireyler sigarayı bırakmak için kullanabilir" algısı yaratıyor. Oysaki DSÖ ve FDA (Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç Dairesi) gibi kurumlar elektronik sigara kullanımını nikotin için yerine koyma tedavisi olarak görmediklerini ve bu kullanım yolunu “güvenli” bulmadıklarını raporlarında sunuyorlar.

Elektronik sigara ile ilgili Türkiye’deki yasal düzenlemeler neler? E-sigara 4207 Sayılı Kanun gereği internet gibi elektronik ortamlarda satılıp kargo ile taşınamıyor. Ayrıca, 2008’de T.C. Sağlık Bakanlığının aldığı kararla, içerdiği yüksek nikotin miktarları nedeniyle elektronik sigara kartuşları ilaç, elektronik sigara cihazları tıbbi cihaz gibi değerlendiriliyor. Bu nedenle, serbest ticarete konu olamıyor. Tüm bu tedbirlere rağmen, internet veya diğer kaçak yollarla satış sonucu elektronik sigara kullanımı olduğu biliniyor. Bununla ilgili bir oran var mı? Bunun tamamen önüne geçmek nasıl mümkün olur?

Her şeyden önce ifade etmek gerekir ki, elektronik sigara da sigara gibi "4207 sayılı Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi Ve Kontrolü Hakkında Kanuna" tabi. Yani bir başka ifade ile sigara ile ilgili yasaklar, elektronik sigara açısından da geçerli. Diğer taraftan 4733 sayılı Tütün, Tütün Mamulleri Ve Alkol Piyasasının Düzenlenmesine Dair Kanun da elektronik sigarayı kapsamına alıyor. Tütün, tütün mamulleri ve alkol piyasasının düzenlenmesine, tütün, tütün mamulleri ve alkolün Türkiye’de üretimine, iç ve dış alım ile satımına ilişkin usul ve esasları bu kanunla belirleniyor. 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunun 11’inci maddesinde; “El konulan … ısıtılarak ya da yakılarak tüketilen ve nikotin içersin içermesin tütün mamulünü taklit eder tarzda kullanılan elektronik sigara ve elektronik nargile dahil her türlü mamul ve bu mamullerin tüketiminde kullanılan elektronik cihaz, aksam, yedek parça ve solüsyonlar el koyan idarelerce numune alınmak veya numune alınması mümkün olmaması hâlinde ayırt edici bilgilerin tespiti yapılmak suretiyle tutanağa bağlanarak imha edilir” denilmiştir. Yani kaçakçılığının önlenmesi ve imhası ile ilgili düzenlemeler de kanuna girmiştir.

25.02.2020 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan “Elektronik Sigara Ve Benzeri Cihazlar İle Bazı Tütün Mamulleri Ve Tütün Mamulünü Taklit Eder Tarzda Kullanılan Mamullerin İthaline İlişkin Karar” da; “Sigara, sarmalık kıyılmış tütün mamulü, pipoluk tütün mamulü, nargilelik tütün mamulü, puro ve sigarillo haricindeki tütün mamulleri ile ısıtılarak ya da yakılarak tüketilenler ve nikotin içersin ya da içermesin tütün mamulünü taklit eder tarzda kullanılan elektronik sigara ve elektronik nargile dahil her türlü mamul ve bu mamullerin tüketiminde kullanılan elektronik cihaz, aksam, yedek parça ve solüsyonlarının ithali yasaktır. Ticaret Bakanlığı, birinci fıkra kapsamında ithali yasaklanan eşyanın, yolcu beraberinde girişine ve transitine ilişkin düzenleme yapmaya yetkilidir” hükmü getirilmiştir. 6563 Sayılı Elektronik Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun’da “Elektronik ticaret”; Fiziki olarak karşı karşıya gelmeksizin, elektronik ortamda gerçekleştirilen çevrim içi iktisadi ve ticari her türlü faaliyeti olarak tanımlanmıştır. Bu yasa kapsamında elektronik ticaretin kapsamına ithali yasak maddeler giremez. Bu hâlde kanuna aykırı hareket edilmiş olacaktır. Burada hukuki düzenlemelerin etkin şekilde uygulanması, elektronik sigaranın yasa dışı ticaretini önleyecektir. Sorun hukuki düzenlemelerdeki eksiklikten değil, hukuk kurallarının etkin şekilde uygulanmamasından kaynaklanmaktadır.

Elektronik sigara satışı, pazarlanması ve kullanımıyla ilgili diğer ülkelerde ne tür düzenlemeler var?

Öncelikle ABD’de elektronik sigara düzenlemelerine bakalım. Piyasaya yeni bir ürün sürülmek istendiğinde U.S. Food and Drug Administration (FDA) (ABD Gıda ve İlaç İdaresi) nezdinde bir izin alınması gerekmektedir. İzin, Bazı Tütün Ürünlerinin İncelenmesi için Başvuru başlıklı Federal Gıda, İlaç ve Kozmetik Yasası (FD&C) madde 910 uyarınca verilmektedir. Yeni bir tütün ürünü piyasaya sürülmek isteniyorsa başvurulabilecek ilk izin türü Premarket Tobacco Product Applications (PMTA) Önpiyasa Tütün Ürünü Başvurusu’dur. PMTA’da ürünün kamu sağlığı bakımından uygun olduğu gösterilmelidir. FDA bu kararı verirken özellikle şu hususları dikkate almaktadır:

Ürünü kullanacak kişiler ve kullanmayacaklar da dâhil olmak üzere ürünün halk için riskleri ve yararları,

• Hâlihazırda tütün ürünü kullanan kişilerin, önerilen ürüne erişebilirlerse, bu ürünleri kullanmayı bırakma ihtimallerinin daha yüksek mi yoksa düşük mü olacağı,
• Hâlihazırda tütün ürünü kullanmayan kişilerin, önerilen ürün erişilebilir olursa, tütün ürünü kullanmaya başlama ihtimalinin daha yüksek mi yoksa düşük mü olacağı,
• Yeni tütün ürününü üretme, işleme ve paketleme yöntemleri, yerleri ve denetimleri.

2021 yılında FDA PMTA başvurular şartlarını yayınlamış ve üreticilerin yasal olarak pazarlanan ürünlerinin kayıtlarını tutma zorunluluğuna tabi tutmuştur. PMTA incelemesinin yapılması için bu tebliğde tanımlanan bilgilerin başvuruda bulunması gerekir. PMTA başvuru şeması FDA tarafından yayınlanmaktadır.

Elektronik sigara perakendeciliği, FDA bünyesindeki Tütün Ürünleri Merkezi (CTP) tarafından düzenlenmektedir. Perakendecilik için de FD&C, Sigara ve Dumansız Tütün Ürünlerinin Satımı ve Dağıtımı Kısıtlamaları Yönetmeliği ve Federal Gıda, İlaç ve Kozmetik Yasasına Tabi Sayılacak Tütün Ürünleri Yönetmeliği uygulanacaktır.

• Bu kurallar bütün tütün ürünlerine uygulandığı gibi elektronik sigara ürünlerine de uygulanır.
• İlk olarak mağazasında tütün ürünü satan kişilerin 27 yaşın altında olup tütün ürünü almak isteyen herkesin kimliğine bakmalı ve sadece 21 yaşın üstündekilere satış yapmalıdır.
• İkinci olarak sadece yetişkinlerin girebileceği yerlerdeki satış makinelerinde tütün ürünü satışı yapmalıdır.
• Üçüncü olarak tüketicilere tütün ürünlerini veya yan tamamlayıcı parçalarını ücretsiz olarak vermemelidir.

Bunun dışında elektronik sigara satışı için bazı özel kurallar da getirilmiştir:

• 27 yaşın altında olup tütün ürünü almak isteyen kişilere kimlik kontrolü yapılmalıdır.
• Sadece 21 yaşın üstündekilere satış yapılmalıdır.
• Bedava ürünler veya örnekler tüketicilere verilmemelidir.
• Paketinde sağlık uyarısı olmayan ürünler satılmamalı veya dağıtılmamalıdır.
• Sağlık uyarısı olmadan reklam yapılmamalıdır.

Bunun dışında, yüksek ihtimalle tütün ürünleri satmak ve dolayısıyla elektronik sigara satmak faaliyet gösterilen eyaletin lisanslamasına veya iznine tabi olabilir. Ayrıca elektronik sigara satımı satış vergisine tabi olacağı için bunun ticaretini yapanların faaliyet gösterdikleri eyaletlerde vergi kaydını oluşturmaları gerekir. Örneğin; Teksas eyaletinde elektronik sigara satmak, depolamak, dağıtmak isteyen birinin çevrim içi sistem üzerinden Form AP-42 Texas Application for E-Cigarette Retailer Permit (Teksas E-Sigara Perakende İzni Başvuru Formu) doldurması gerekir. Ayrıca perakendecinin her iş yeri için aktif satış vergisi izni olması gerekir. Bu iş yeri elektronik sigaraların satıldığı, satış veya tüketim için saklandığı veya depolandığı yerler olabileceği gibi elektronik sigaraların satıldığı bir araç dahi olabilir.

Avrupa Birliği (AB) ülkelerinde elektronik sigara düzenlemelerine de bakalım. AB’de elektronik sigara düzenlemeleri Tütün Ürünleri Yönergesi (2014/40/EU) madde 20 altında düzenlenmektedir. Bu düzenlemelerde güvenlik, kalite, paketleme, etiketleme gibi teknik konulara yer verilmiştir. Bunun yanında yönerge uyarınca üreticiler ve ithalatçılar AB ülkelerine ve Komisyon’un denetimine tabi oldukları gibi onlara raporlama da yapmak zorundadırlar. Bunun dışında Komisyon, 24 Kasım 2015’te elektronik sigara ve dolum hazneleri için ortak bir bildirim formatı yayınlamıştır. Ayrıca elektronik sigaraların dolum mekanizmaları için teknik standartlar da yine Komisyon tarafından belirlenmiştir.

Bunun dışında perakendecilik faaliyetleri için farklı ülkelerin düzenlemelerine ayrıca dikkat edilmesi gerekir. 2021 yılında yayınlanan bir makaleye göre, lisanslama sistemi Finlandiya, Macaristan, Fransa, İtalya ve İspanya’da yürürlüğe konmuştur. Ama lisanslamanın Avrupa’da genelgeçer bir uygulama olmadığı tespiti yapılabilir. Ancak yine de perakendecilere, faaliyet gösterilecek ülkeye göre bir kayıt yükümlülüğü öngörülmüş olabilir. Örneğin; her ne kadar AB üyesi olmasa da Birleşik Krallık’ta çevrim içi olarak elektronik sigara satmak isteyen perakendecilere kayıt yükümlülüğü getirilmiştir. Ayrıca eğer bu kişiler Avrupa Ekonomik Alanında satış yapacaklarsa bu ülkelerdeki yetkili makamlara kayıt olma zorunluluğu taşımaktadırlar. Ancak bu makamlardan onay geldikten sonra satış yapılabilmektedir.

Yönerge madde 20 (2) uyarınca üreticilerin ve ithalatçıların elektronik sigaralarını hangi ülkenin pazarında piyasaya süreceklerse o ülkenin yetkili makamına bir bildirimde bulunmaları gerekir. Bildirim piyasaya sürülmeden altı ay önce ve elektronik ortamda yapılmalıdır. Bildirimde olması gereken bilgiler yine aynı maddede düzenlenmiştir. Yönerge uyarınca üye ülkelerin üreticiler veya ithalatçılardan elektronik sigaraların teslimi, depolanması, ticareti ve sunulan bilgilerin incelenmesi için uygun ücretler alması mümkündür.

Ayrıca madde 20 (7) üye ülkelere üreticiler ve ithalatçılardan yıllık raporlar alma yükümlülüğü de yüklemektedir.

Ancak yönerge, perakendecilere özel bir lisans alma yükümlülüğü getirmemektedir. Son olarak dikkate alınması gereken bir husus da Yönerge madde 15’te getirilen takip edilebilirlik mekanizmasıdır. Mekanizmanın amacı AB’deki bütün tütün ürünlerinin eşsiz bir belirleyici (unique identifier) ile etiketlemesidir. Bu sistemin işleyebilmesi için yine özellikle üreticiler ve ithalatçılara önemli görevler yüklenmektedir. Yapılacak faaliyetin kapsamına göre bu kapsamda doğan bir yükümlülüğün olup olmadığı da kontrol edilmelidir.

Tüm dünyada satılan elektronik sigaraların yüzde 90’ı Çin’de üretilip dünya pazarına sunulmaktadır. Çin yönetimi ise elektronik sigarayla ilgili yasal bir düzenleme yapmamıştır.

Dünya üzerinde sigara kullanımının artışı, sigara kullanımını önleyici yasaların artması ve yeniden düzenlenmesi durumunu beraberinde getirmiştir. Elektronik sigara satışı ile ilgili şu anda dünyada ülkelerin hepsinde yasal düzenlemeler mevcut değildir.

Diğer ülkelerle karşılaştırdığımızda Türkiye’deki yasal düzenlemeler yeterli mi?

ABD ve Avrupa ülkelerindeki düzenlemeler kapsamında hukuki düzenlemelerde bir revizyona gidilebilir. Özellikle kaçakçılığa ve yasa dışı e-ticarete konu olmasının önlenmesi için yakın takip mekanizması kurulabilir. ABD’deki 21 yaş sınırı da uygulamaya koyulabilir. Yine kimlik kontrolü ile satış zorunluluğu yaygınlaşmasını önleyebilir.

Alınan tüm tedbirlere rağmen Türkiye’de elektronik sigara kullanımı oranları nedir?

Bu konuda çeşitli araştırmalar var. Türk Torak Derneği internet sayfasında 18-20 yaşındaki yetişkinlerin yüzde 20’sinden fazlası elektronik sigarayı en az bir kez denemektedir. 3 bin 925 çocuk ve ergeni kapsayan, 69 ülke ve bölgeyi temsil eden 26 ulusal anketten derlenen verilere göre, nikotin içeren ve içermeyen elektronik dağıtım sistemlerinin kullanım yaygınlığı yüzde 17,2 olarak bildirilmiştir. Bu sonuç, dünya genelinde neredeyse her beş çocuk/ergenden birinin nikotin içeren elektronik dağıtım sistemleri ile tanışık olması demektir. Ülkemizde yapılan anket çalışmalarında da elektronik sigaranın gençler arasında yaygın olarak kullanıldığı tespit edilmiştir.

Elektronik sigaranın hedef kitlesi kimlerden oluşuyor?

Elektronik sigaranın kitlesi elbette ki gençlerden oluşmaktadır çünkü küresel piyasalar gençleri uzun vadeli müşteri olarak görmektedir. Amerika Birleşik Devletleri Hastalıkları Kontrol ve Önleme Merkezi’nin (The Centers for Disease Control and Prevention) “Ulusal Gençlik Tütün Araştırması” kapsamında elektronik sigara ile ilgili raporlarına göre; 2011 yılında yüzde 4,5 olan elektronik sigara kulanım oranı 2014 yılında yüzde 13,4 olmuştur. Aradaki üç yıl içerisinde 2,2 milyon öğrenci elektronik sigara kullanmaya başlamıştır. 2011 yılında son bir ay içerisinde elektronik sigara kullanan ortaokul öğrencileri oranı yüzde 0,6 iken, bu oran 2014 yılında yüzde 3,9’a (her 100 öğrenciden 4’üne) ulaşmıştır. 2014 yılında lise öğrencilerinde son bir ay içerisinde elektronik sigara kullanma oranı yüzde 13,4 olarak bulunmuştur. 2011 yılına göre lise öğrencilerinde son bir ayda elektronik sigara kullanma durumu yüzde 1,5 oranında artmıştır.

Elektronik sigara ABD’de olduğu gibi ülkemizde de çocuklarda salgın hâline gelebilir mi?

Ulaşılabilirliğin kolay olması elbette ki çocukları da tehdit etmektedir. Etkin bir takip sistemi ile çocuklarımızı bu tehlikeden korumalıyız.

Elektronik sigaranın yaygınlaşmasını önlemek için özellikle yasal anlamda ne tür önlemler alınabilir, alınmalıdır?

Önerilerim şunlar: Öncelikle Avrupa Birliği mevzuatı çerçevesinde ve ABD örneğinde olduğu gibi elektronik sigara ile ilgili bağımsız bir ikincil düzenleme (yönetmelik vs.) yapılmalıdır. Zira elektronik sigara çok yönlü bir maddedir. Farklı hukuki düzenlemeler bu şekilde bir araya getirilmiş olur. İkincisi, bu yönetmeliğin uygulanması için kamuda bir birim kurulmalıdır. Bu sayede etkin bir takip söz konusu olabilir. Özellikle e-ticaret siteleri T.C. Ticaret Bakanlığı tarafından denetim altına alınmalıdır.

Konuyla ilgili eklemek istediğiniz başka hususlar varsa alabilir miyiz?

Bağımlılıktan kurtarmak için bir çare olarak sunulan elektronik sigaranın üzerine “Elektronik sigara bağımlılıktan kurtarmaz ve zararlıdır” şeklinde bir uyarı yazılmasını tavsiye ederim.